گیاهان، پهنه پهناور پزشکی مکمل

در ایران ۸۰۰۰ گونه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی گیاهی وجود دارد که ۲۳۰۰ نوع آن جز گیاهان دارویی هستند. از گیاهان دارویی می‌توان افزون بر اهداف دارویی برای بهبود عطر و طعم غذاهای مختلف نیز استفاده کرد، بدون این‌که بر کالری غذا افزوده شود. به‌طور هم‌زمان، گیاهان دارویی فواید سلامتی بسیاری نیز ارائه می‌کنند. در حقیقت، داروهای گیاهی هزاران سال است که برای درمان بیماری‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرند و توانایی‌های بهبودی و ترمیمی انواع مختلف آن­ها بسیار چشمگیر و شناخته شده است. علم مدرن نیز هر چه بیشتر قدرت دارویی انواع مختلف گیاهان دارویی را به‌عنوان سلاحی مؤثر در برابر بیماری‌ها - از مشکلات سلامت تا سرطان - آشکار ساخته است. بر همین اساس است که گیاهان دارویی هم به‌صورت تازه و هم خشک شده در نقاط مختلف جهان در دسترس هستند.

مصرف درمانی هزاران ساله عصاره‌ها و افشرده‌های گیاهی

عطر درمانی روشی برای ماساژ بدن، به‌ویژه چهره و دست‌ها و پاها، با روغن‌های معطر گیاهی است. اما این روشی ساده نیست و چند سطح کاربردی متفاوت دارد. عطر درمانی در یک سطح، همچنان که از نامش برمی‌آید، نوعی درمان گیاهی برای انواع دردها و ناراحتی‌ها و بیماری‌ها‌ست و افزون بر مالش روی پوست، به‌عنوان داروی خوراکی با آثار درونی تجویز می‌شود و گاهی نیز به‌صورت بخور (تنفس بخار روغن گیاهی) مصرف می‌شود. در یک سطح روشی برای بهتر کردن پوست و مو و زیبایی چهره است و در سطحی دیگر، در تولید انواع غذاها و مواد آرایشی و بهداشتی به کار می‌رود و اهمیت بسیار در تجارت و صنعت دارد.

بیشتر مردم آگاه هستند که گیاهان عناصر شیمیایی گوناگون دارند که می‌توان آن‌ها را استخراج و استفاده‌های مفید و متعدد کرد. احتمالا مشهورترین مواد طبیعی گیاهی در نظام پزشکی حاکم در غرب عصاره ریشه گیاهی مکزیکی به نام «یم» است که در ساختن نوعی قرص ضدبارداری استفاده می‌شود. آنچه بیشتر مردم در غرب نمی‌دانند این است که عصاره‌ها و افشرده‌های گیاهی، برخلاف داروهای شیمیایی مصنوعی نوین که اکثر آن‌ها تنها پنجاه سال است در دسترس هستند، هزاران سال است در درمان بیماری‌ها استفاده می‌شوند و در طول این زمان دراز از آزمایش‌های فراوان سربلند بیرون آمده‌اند.

روش عطر درمانی به‌جای گیاه کامل یا بخش‌هایی از گیاه تنها از عطرهای گیاه استفاده می‌کند. عطر گیاه از روغن‌های بودار ساخته‌شده که در ساعات متفاوت شبانه‌روز به مقادیر گوناگون در اندام‌های متفاوت گیاه وجود دارند. آن‌ها را می‌توان در ریشه، گل، برگ، تخم، و میوه، یا پوست گیاهان و حتی در شیره‌ای که از برخی گیاهان بیرون می‌زند یافت. آن‌ها را در پوست برخی میوه‌ها نیز می‌توان یافت. 

این روغن‌های طبیعی را نوعی نمودار شخصیت گیاه تصور می‌کنند و هیچ‌کدام از آن‌ها باهم یکسان نیستند. آن‌ها ممکن است تولیدات زائد نظام تبدیل عناصر در گیاه باشند ولی کسی این را به‌درستی نمی‌داند. آن‌ها در بخش‌های متفاوت گیاه تولید می‌شوند و سپس در کل گیاه جریان می‌یابند به‌طوری‌که بیشترین مقدار آن‌ها عصرها در گل‌ها و صبح‌ها در برگ‌ها متمرکزند. گیاه‌شناسان تصور می‌کنند که جریان گردش و تمرکز آن‌ها در اندام‌های متفاوت گیاه بستگی به وضعیت خورشید و فصل سال و به‌ویژه بستگی به وضع کره ماه نسبت به زمین دارد. کیفیت و آثار شیمیایی و درمانی یک عطر خاص گیاهی همچنین بستگی به اندامی از گیاه دارد که از آن استخراج شده است. مثلاً عطری که از گل‌های درخت پرتقال استخراج می‌شود و عطری که از پوست میوه پرتقال کسب می‌شود آثار متفاوت در بدن انسان می‌گذارند.

این روغن‌های معطر در بدن خود گیاه نقش قارچ‌کش، باکتری‌کش، و حشره‌کش دارند و ممکن است نقش هورمونی نیز داشته باشند.

استفاده از گیاهان در جوامع معاصر

روغن‌های معطر گیاهی در جوامع معاصر استفاده‌های فراوان در تولید غذاهای جامد و مایع، لوازم آرایشی و بهداشتی و داروها دارند. عطرهای لیمو، پرتقال، هل، زنجبیل، گلاب، دارچین، نعناع و رازک بیشتر از دیگر عطرهای گیاهی در تولید غذاها مصرف می‌شوند، ولی گرایش‌ها و سنت‌های فرهنگی نقشی مهم در انتخاب عطرهای گیاهی دارند. صنایع آرایشی و بهداشتی و دارویی نیاز و بستگی خیلی زیاد به آن‌ها دارند. مثلاً روغن میخک را برای درد دندان، عصاره برگ اکالیپتوس را برای ناراحتی‌های تنفسی و انواع دیگر روغن‌های معطر گیاهی را در ساختن داروهای گوارشی یا تقویتی، روغن‌های مو، شامپوها، کرم‌های پوست، صابون‌های آرایشی یا بهداشتی، مایعات دهان‌شویه، خمیرهای دندان، خوشبوکننده هوا، عطر و ادوکلن آرایشی و ده‌ها تولید دیگر استفاده می‌کنند. 

مقادیر این روغن‌های معطر گیاهی بسیار اندک است و استخراج آن‌ها دقت و زمان زیاد می‌گیرد و چنین است که بهای آن‌ها گران می‌شود. برای مثال، استخراج نیم کیلو عطر گل سرخ به چند صد کیلو برگ گل سرخ نیاز دارد، و زمان و زحمت زیاد که این فرایند می‌گیرد تولید آزمایشگاهی مصنوعی آن‌ها را خیلی جذاب و سودآور می‌سازد. اما تحقیقات دکتر ولنه که پژوهشگری فرانسوی در این پهنه است گزارش می‌دهند که روغن‌های معطر مصنوعی که در آزمایشگاه‌های شیمی و از مواد غیرگیاهی تولید می‌شوند هرچند هم که شبیه نوع گیاهی خود باشند متأسفانه کیفیت و آثار نوع گیاهی خود را ندارند، گرچه گاهی می‌توان گفت که از نظر بو تقریباً یکسان هستند. 

بنابراین، هنوز جانشین‌های شایسته برای روغن‌های معطر گیاهی، به‌ویژه در درمان دردها و زخم‌ها و بیماری‌ها، یافت نشده است. ولی از انواع مصنوعی غیر گیاهی آن‌ها در غذاها، لوازم‌آرایشی و بهداشتی مانند خوشبوکننده‌های هوا، کرم‌ها، شامپوها، خمیرهای دندان، صابون‌ها، عطرها و ادوکلن‌ها، و صدها تولیدات دیگر استفاده‌های فراوان می‌شود. همچنین در تولید انواع بی‌شمار محصولات غذایی که به‌صورت بیسکوئیت و آب‌نبات و شکلات و بستنی و چیپس و پفک و غیره برای مصرف کودکان و نوجوانان با تبلیغات خیلی  پرهزینه به بازار می‌ریزند.

روشی که در استخراج روغن‌های معطر گیاهی به کار گرفته می‌شود در حفظ کیفیت اصیل آن‌ها خیلی مهم است. اگر روغن معطر را به طریق جوشاندن و تبخیر (روش تقطیر) استخراج کنند کیفیت و آثارش برجستگی و ارزش همان روغن را که به طریق غیر تقطیری استخراج شده ندارد. در طریق غیر تقطیری هرگز از الکل استفاده نمی‌شود زیرا الکل کیفیات ارزشمند روغن‌های معطر گیاهی را خراب یا نابود می‌کند. 

داروهای گیاهی، روش اصلی درمان بیماری‌ها تا زمان پیدایش پزشکی نوین

پیشینه استفاده از روغن‌های معطر گیاهی طولانی و پررنگ است. مصریان باستان احتمالاً بیش‌ترین کوشش را هزاران سال پیش برای پرورش عطر درمانی کرده‌اند (حدود زمانی که چینیان باستان در حال پرورش طب سوزنی بودند، ولی آنان این روش را عطر درمانی نمی‌نامیدند). وقتی گور فرعون مشهور مصر باستان توتن خامون را در سال 1922 گشودند چند ظرف عطر یافتند گواه این­که ثروتمندان مصر باستان از کندر و مر معطر استفاده می‌کرده‌اند. دو گروه در مصر باستان از روغن‌های معطر گیاهی و برخی عطرهای معدنی بسیار استفاده می‌کرده‌اند. یکی گروه ثروتمندان که استفاده آرایشی و تشریفاتی از آن‌ها می‌کرد، و دیگری گروه حکیمان درباری و روحانیون معابد مقدس بود که آن‌ها را برای درمان دردها و زخم‌ها و بیماری‌ها تجویز می‌کرد و چنین بود که استخراج و دادوستد مواد معطر تجارتی و صنعتی عظیم در مصر باستان بود. وضع شبیه این در فرهنگ همسایه شرقی مصر باستان یعنی فرهنگ سومری و خیلی دورتر از آن در امپراتوری چین نیز وجود داشت. فینیقی‌ها که تجار بین‌المللی دوران باستان بودند نقش اصلی را در دادوستد مواد معطر در کشورهای حاشیه دریای مدیترانه و بین‌النهرین اجرا می‌کردند. یونانیان باستان از روغن‌های معطر گیاهی برای درمان زخم‌ها و بیماری‌ها و کاهش دردها و ورم‌ها و نیز برای زیبایی پوست استفاده می‌کردند. نظام پزشکی روم باستان استفاده‌های گوناگون از آن‌ها می‌کرد. به‌طورکلی می‌توان گفت که حکیمان دوران باستان از آثار درمانی روغن‌های معطر گیاهی خیلی خوب آگاه بودند. استفاده از داروهای گیاهی، که روغن‌های معطر بخشی از آن بود، روش اصلی درمان بیماری‌ها تا زمان پیدایش پزشکی نوین اروپایی در نیمه قرن نوزدهم بود. یک کتاب داروهای گیاهی که در سال 1722 در لندن چاپ‌ شده 13 روغن معطر گیاهی را به‌عنوان داروهای اساسی نام می‌برد. 

روغن‌های معطر، پهنه پزشکی مکمل

اما از نیمه دوم قرن نوزدهم که رشته شیمی حرفه‌ای علمی شد و داروهای شیمیایی مصنوعی قوی و تند اثر در عرصه حرفه پزشکی نوین فراوان شدند به داروهای گیاهی بی‌اعتنایی شد و روغن‌های معطر نیز جایگاه خود را در حرفه پزشکی از دست دادند تا بدانجا که در اروپای ابتدای قرن بیستم روغن‌های معطر گیاهی به‌کلی از قفسه‌های داروخانه‌ها ناپدید شدند و کل موضوع دارو و درمان گیاهی در نظر پزشکان مسئله‌ای تاریخی و کهنه و کم‌ارزش شد. این وضعیت روغن‌های معطر در اوایل قرن بیستم در اروپا بود (توجه کنید که مقصود جوامع شهری اروپاست. روستاهای اروپایی به‌ویژه در اروپای شرقی و روسیه تزاری سنت استفاده از روغن‌های معطر گیاهی برای درمان بیماری‌ها و تسکین دردها و کاهش ورم‌ها را هیچ‌گاه کنار نگذاشتند و امروزه نیز همچنان از آن‌ها استفاده می‌کنند) آنگاه که یک فرانسوی به نام گاته فوز در حال کار در آزمایشگاه خود دستش را سوزاند، بی‌درنگ دست سوخته‌اش را درون یک ظرف روغن گیاه اسطوقدوس که  اتفاقاً در کنارش بود فرو کرد و اندکی بعد از سرعت بهبودی سوختگی دستش شگفت‌زده شد. این شگفتی او را برانگیخت که آثار روغن‌های معطر گیاهی را تحقیق عمیق و گسترده کند و چند سال بعد در 1928 او حاصل بررسی‌ها و آزمایش‌های خود را به‌صورت کتابی جامع درباره روغن‌های معطر گیاهی در اروپا چاپ کرد. او نخستین کسی است که عنوان عطر درمانی را به کار برد.

پزشکی فرانسوی به نام دکتر گودیزار که در لوس‌آنجلس طبابت می‌کرد در سال 1938 نتایج برجسته در درمان سرطان پوست و قانقاریا و انواع زخم‌ها با روغن‌های معطر گیاهی گزارش داد. دکتر ولنه که او نیز فرانسوی بود در جنگ دوم جهانی روش عطر درمانی را برای درمان انواع زخم‌ها و رفع داغ‌های مولود آن‌ها فراوان به کار گرفت و کتاب او درباره خواص درمانی روغن‌های معطر گیاهی که در سال 1964 چاپ شد یکی دیگر از منابع اساسی دانش کنونی اروپا در این پهنه از پزشکی مکمل است. اروپایی دیگری که نقشی مهم در باز پیدایی این رشته جالب و ارزشمند پزشکی مکمل در اروپا داشته بیوشیمیست مشهوری به نام مادام موری است. او از روغن‌های معطر گیاهی در تولید انواع مواد آرایشی و جوان‌سازی زنان ثروتمند اروپایی استفاده می‌کرد.