مدیریت علمی برداشت و انبارداری عامل اصلی تولید مرکبات باکیفیت و قابل رقابت در بازارهای جهانی است

جواد فتاحی‌مقدم درگفت‌وگو با خبرنگار ایانا با اشاره به سابقه طولانی فعالیت‌های تحقیقاتی در زمینه مرکبات، و همچنین با اشاره به اینکه پژوهشکده مرکبات و میوه‌های نیمه‌گرمسیری در سال ۱۳۰۹ با عنوان باغ فلاحت در شهرستان رامسر تأسیس و در آن زمان به‌عنوان یکی از ایستگاه‌های تحقیقاتی زیر نظر مؤسسه اصلاح بذر فعالیت می‌کرد؛ افزود:  در سال ۱۳۷۶ با تغییر ساختار به مؤسسه تحقیقات مرکبات کشور تبدیل شد که زیرمجموعه سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی است.

عضو هیات علمی مؤسسه تحقیقات علوم باغبانی و معاون پژوهشی پژوهشکده مرکبات و میوه‌های نیمه‌گرمسیری، ادامه داد: در سال ۱۳۹۴ این مجموعه با تغییر ساختار سازمانی خود به پژوهشکده مرکبات و میوه‌های نیمه‌گرمسیری تغییر یافت و امروز علاوه بر تحقیق بر روی مرکبات و کیوی، مطالعات علمی خود را در زمینه محصولات دیگری همچون انار، زیتون، انجیر و دیگر میوه‌های نیمه‌گرمسیری نیز گسترش داده است.

تحقیقات کاربردی در خدمت تولیدکنندگان

فتاحی‌مقدم با اشاره به این‌که مطالعات پژوهشکده مرکبات و میوه‌های نیمه‌گرمسیری عمدتاً کاربردی بوده و با هدف پاسخگویی به نیازهای بخش اجرا و تولیدکنندگان انجام می‌شود، اظهار داشت: در حال حاضر ۱۹ عضو هیأت علمی در ستاد پژوهشکده و ۲۴ عضو هیأت علمی در مراکز استانی وابسته به آن فعالیت داشته و یکی از مهم‌ترین اهداف این پژوهشکده ارتقای کیفیت میوه، افزایش عمر انباری و کاهش ضایعات پس از برداشت است تا کشاورزان بتوانند محصولی با ارزش افزوده بالاتر روانه بازار کنند.

اهمیت مدیریت جامع قبل و بعد از برداشت

معاون پژوهشی پژوهشکده مرکبات با تأکید بر اهمیت مدیریت جامع قبل و بعد از برداشت گفت: تولیدکنندگان باید بدانند که کیفیت میوه تنها به ظاهر آن محدود نمی‌شود؛ کیفیت ظاهری و درونی میوه تحت تأثیر تغذیه، محلول‌پاشی، مدیریت آفات و بیماری‌ها و سایر عوامل باغی قرار دارد، اما کیفیت درونی میوه به ترکیباتی چون مواد قندی، اسیدیته و ترکیبات آنتی‌رادیکالی آن بستگی دارد، بنابراین مدیریت مؤثر هر دو مرحله پیش و پس از برداشت برای تولید محصولی باکیفیت و قابل رقابت در بازارهای جهانی ضروری است.

شاخص‌های کیفی در بازارهای جهانی

فتاحی‌مقدم با اشاره به این‌که در بازارهای جهانی، کیفیت داخلی میوه از جمله طعم، عطر، درصد قند و اسید اهمیت بالایی داشته و تولیدکنندگان ایرانی نیز برای رقابت در این بازارها باید توجه ویژه‌ای به این شاخص‌ها داشته باشند؛ افزود: هدف پژوهشکده مرکبات و میوه‌های نیمه‌گرمسیری این است که با ارائه نتایج تحقیقات علمی و آموزش‌های کاربردی، تولیدکنندگان بتوانند ضایعات را به حداقل و کیفیت محصول را به حداکثر برسانند.

زمان برداشت و شاخص قند به اسید در مرکبات

عضو هیات علمی مؤسسه تحقیقات علوم باغبانی با بیان اینکه زمان برداشت از کلیدی‌ترین عوامل در مدیریت پس از برداشت است، گفت: تنوع ارقام مرکبات از نظر زمان رسیدن در کشور بسیار بالاست؛ برای مثال نارنگی‌های انشو مانند میاگاوا و هاشیموتو از اوایل شهریورماه در شرق مازندران آماده برداشت است، درحالی‌که برخی ارقام دیررس مانند والنسیا و نارنگی یاشار حتی تا اردیبهشت سال بعد نیز روی درخت باقی می‌ماند.

وی افزود: رعایت زمان مناسب برداشت، علاوه بر حفظ کیفیت، به معنای احترام به حقوق مصرف‌کننده است، چراکه میوه‌ای با طعم، مزه و عطر مطلوب در اختیار او قرار می‌گیرد.

فتاحی مقدم با اشاره به نسبت قند به اسید به‌عنوان شاخص برداشت در مرکبات، اظهار داشت: در پرتقال‌ها این نسبت باید حداقل ۶/۵ برای برداشت نوبرانه و ۷ به بالا برای نگهداری طولانی‌مدت باشد؛ در نارنگی‌ها نیز این شاخص معمولاً بین ۷ تا ۸ در شرایط شمال کشور و کمی بالاتر در مناطق جنوبی است.

وی ادامه داد: در مرکبات حتماً باید میزان مواد جامد محلول یا TSS با رفرکتومتر و میزان اسیدیته یا TA نمونه به روش تیتراسیون به‌طور جداگانه اندازه‌گیری شده و سپس با تقسیم میزان TSS بر TA ، شاخص برداشت یا عدد حدنصاب برای برداشت تعیین شود؛  هر نمونه از ۲۵ تا ۳۰ عدد میوه تشکیل شده که میانگین آن‌ها عدد مدنظر خواهد بود.

اهمیت رنگ طبیعی و اصلاح ذائقه مصرف‌کنندگان

معاون پژوهشی پژوهشکده مرکبات و میوه‌های نیمه‌گرمسیری با بیان این‌که معمولاً مصرف‌کنندگان میوه مرکبات، به‌ویژه در شمال کشور، رنگ نارنجی و زرد را نشانه رسیدگی می‌دانند، افزود: ممکن است برخی تولیدکنندگان برای عرضه زودتر میوه و فروش با قیمت بالاتر، میوه نارس را قبل از کامل شدن نسبت قند به اسید برداشت کرده و در فرآیندی با گاز اتیلن عملیات سبززدایی انجام دهند که در این حالت، میوه نارس ولی با پوشش زرد عرضه می‌شود؛ استفاده از رنگ مصنوعی برای تغییر رنگ پوست میوه نیز مطلقاً ممنوع و غیربهداشتی است.

وی ادامه داد: سبززدایی ابزاری برای تغییر رنگ میوه سبز ولی رسیده است که اگر اصول علمی و اخلاقی آن رعایت شود، تقلب محسوب نمی‌شود؛ با این حال می‌توان فرهنگ و ذائقه مصرف‌کنندگان را در جهت استفاده از میوه‌های رسیده با پوست سبز، به‌ویژه در نارنگی‌های زودرس، تغییر داد.

اصول برداشت فیزیکی و جلوگیری از آسیب به میوه

فتاحی‌مقدم با توضیح این‌که برداشت مرکبات اگرچه در ظاهر ساده به نظر می‌رسد، اما در صورت بی‌دقتی می‌تواند باعث خسارت‌های جدی شود؛ گفت: پوست مرکبات بسیار حساس بوده و کوچک‌ترین خراش می‌تواند زمینه‌ساز پوسیدگی میوه در انبار شود.

وی با تأکید بر برداشت در ساعات خشک و بدون شبنم یا بارندگی، تصریح کرد: کارگران باید ضمن استفاده از دستکش مناسب، از قیچی‌های مخصوص با نوک گرد برای برش دقیق دم میوه و جهت جلوگیری از تماس و فشار بین میوه‌های برداشت‌شده، از ظروف مناسب مانند سطل یا کیسه‌های مخصوص حمل بهره گیرند.

ابزارهای برداشت و مزایای کیسه‌های مخصوص

فتاحی‌مقدم با بیان این‌که در ایران معمولاً از سطل‌های دیواره‌دار جهت حمل میوه برداشت‌شده استفاده می‌شود؛ افزود: اما کیسه‌های مخصوص برداشت برتری قابل‌توجهی دارد، زیرا وزن میوه به‌صورت متعادل روی بدن کارگر پخش شده و هر دو دست او برای چیدن میوه آزاد است؛ علاوه بر این پس از پر شدن کیسه، میوه‌ها با ملایمت از آن خارج شده و به آرامی در سبد قرار می‌گیرد و احتمال آسیب فیزیکی را به حداقل می‌رسد.

چالش‌های نگهداری مرکبات و اصول انبارداری فنی

عضو هیات علمی مؤسسه تحقیقات علوم باغبانی با اشاره به حجم بسیار بالا و بیش از میزان مصرف داخلی تولید مرکبات در کشور، اظهار داشت: تنها در استان مازندران سالانه بیش از 2/5 تا 3 میلیون تن مرکبات تولید می‌شود و از آنجا که سلیقه مصرف‌کنندگان ایرانی تازه‌خوری است، بخش قابل‌توجهی از محصول باید تا ماه‌های پایانی سال و شب عید در انبارها نگهداری شود؛ در شرایط اقلیمی شمال کشور، از انبارهای معمولی موسوم به انبارهای فنی استفاده می‌شود که فاقد سیستم‌های سرمایشی یا کنترل رطوبت است.

وی ادامه داد: رعایت سه اصل اساسی عایق‌بندی مناسب برای حفظ دما، تهویه کافی برای جلوگیری از افزایش CO₂ و حفظ رطوبت نسبی بالاتر از ۷۵ درصد جهت پیشگیری از چروکیدگی و از دست رفتن آب میوه برای نگهداری مطلوب در این انبارها ضروری است.

تیمارهای علمی و فناوری‌های پس از برداشت

معاون پژوهشی پژوهشکده مرکبات و میوه‌های نیمه‌گرمسیری با اشاره به فعال بودن آزمایشگاه‌های تخصصی ژنتیک و به‌نژادی، تغذیه، آفات و بیماری‌ها و فیزیولوژی پس از برداشت در این پژوهشکده، افزود: در آزمایشگاه فیزیولوژی و فناوری پس از برداشت، میوه‌های تولیدی تحت تیمارهای نوین مؤثر در قابلیت نگهداری قرار می‌گیرند تا بهترین روش‌های افزایش عمر انباری و حفظ کیفیت بررسی شود؛ پس از برداشت، میوه‌ها تحت عملیات شست‌وشو، ضدعفونی و سورت اولیه قرار گرفته و برای نگهداری طولانی‌مدت، تیمارهایی مانند استفاده از مواد ضدعفونی‌کننده، پوشش‌های پلی‌اتیلنی، واکس‌های استاندارد انباری و محلول‌های حفاظتی گرم یا آب‌درمانی اعمال می‌شود.

نکات فنی در استفاده از پوشش‌ها و واکس‌های انباری

فتاحی مقدم ضمن بیان این‌که در استفاده از پوشش‌های پلی‌اتیلنی باید به بیش‌ازحد نبودن ضخامت پلاستیک دقت شود تا منافذ تنفسی میوه بسته و باعث تخمیر و بدطعمی آن نشود؛ گفت: همچنین ضدعفونی قبل از بسته‌بندی الزامی است.

وی با اشاره به ضرورت تهیه واکس‌های انباری از شرکت‌های معتبر و دارای استانداردهای لازم، تصریح کرد: واکس‌های انباری علاوه بر محافظت از سطح میوه، مانع از تنفس طبیعی آن نشده و به حفظ طراوت، طعم و رنگ طبیعی میوه برای دو تا سه ماه کمک می‌کند.

عضو هیات علمی مؤسسه تحقیقات علوم باغبانی، تأکید کرد: به هیچ وجه نباید از دو نوع پوشش مانند پلاستیک و واکس، به‌طور هم‌زمان روی میوه استفاده شود.

کاهش ضایعات مرکبات با آموزش‌های علمی

فتاحی‌مقدم با بیان این‌که مدیریت علمی و دقیق مراحل برداشت و پس از برداشت علاوه‌بر کاهش ضایعات میوه، به ارتقای کیفیت محصول، افزایش عمر انباری، توسعه صادراَت و در نهایت افزایش درآمد تولیدکنندگان منتج می‌شود؛ خاطرنشان کرد: در سال‌های اخیر با انتقال دانش فنی به تولیدکنندگان، سورتینگ‌داران و ذخیره‌سازان میوه مرکبات، شاهد کاهش ضایعات مرکبات به متوسط کمتر از ۱۵ درصد هستیم و در شرایط استفاده از محلول حفاظتی گرم، میزان ضایعات کمتر از ۱ تا ۲ درصد است.

وی اظهار داشت: امیدواریم با گسترش آموزش‌های علمی و بهره‌گیری از نتایج پژوهشی منتشرشده، شاهد ارتقای جایگاه مرکبات ایران در بازارهای داخلی و بین‌المللی باشیم.

خبرنگار: شهرزاد مسعودی