نمایی از وضعیت شوری خاک های کشور

محمدحسن رحیمیان، رئیس بخش تحقیقات آبیاری و فیزیک خاک مرکز ملی تحقیقات شوری

وسعت شوری خاک‌های کشور از دو جنبه قابل‌طرح است که شامل شوری خاک عرصه‌های طبیعی اعم از خاک‌های مرتعی، بیابانی، جنگلی و غیره و شوری اراضی کشاورزی زراعی و باغی است. بر اساس آخرین اطلاعات موجود درزمینهٔ شوری خاک‌های کشور که در سال 2020 میلادی توسط یکی از محققان ایرانی مقیم نروژ منتشرشده است، از مجموع مساحت164.8 میلیون هکتاری کشورمان، حدود 88.3 میلیون هکتار (معادل با 53.6 درصد از مساحت کل کشور) شور با درجات مختلف است و ازلحاظ جهانی، در رتبه چهارم بعد از چین، استرالیا و قزاقستان قرار داریم. این درصد شامل همه اجزای درون سرزمینی اعم از فلات‌ها و کفه‌های نمکی، کلوت‌ها، اراضی باتلاقی شور و غیره می‌شود. مسئله شوری عرصه‌های طبیعی علاوه بر مسائل زمین‌شناسی، توپوگرافی، و هیدرولوژیکی، وابسته به اقلیم و به‌ویژه نسبت بارندگی به تبخیر سالانه است. به همین دلیل و به‌موازات تشدید خشک‌سالی‌ها و حادتر شدن شرایط محیطی نقاط مختلف کشور، این معضل نیز تشدید می‌شود. به‌عنوان‌مثال درصد اراضی متأثر از شوری در سال‌های 1964، 1993 و 1999 میلادی به ترتیب12.5، 16 و 21 درصد گزارش‌شده که نسبت به آمار و ارقام فعلی، بسیار کمتر بوده است. بدیهی است که تداوم خشک‌سالی‌ها، کم‌آبی و سوء مدیریت منابع پایه، مشکلات شوری زایی خاک در آینده را بیشتر نیز خواهد کرد.

اما در خصوص شوری خاک‌های کشاورزی که عمدتاً در اراضی فاریاب (کشت‌های آبی) اتفاق می‌افتند و زمین دچار شوری زایی ثانویه می‌شود، نمی‌توان آمار و ارقام دقیقی را از وسعت و میزان آن‌ها ارائه کرد. زیرا شوری خاک‌های کشاورزی وابسته به متغیرهای زیادی است؛ شوری آب آبیاری، عمق آب آبیاری، نفوذ عمقی، وضعیت زهکشی اراضی، کیفیت و سطح ایستابی آب زیرزمینی ازجمله این متغیرهاست که می‌توانند به‌صورت دوره‌ای تغییر کرده و شوری خاک مزرعه را عوض کنند.

دراین‌بین، میزان مصرف آب و مدیریت آبیاری و زهکشی از مهم‌ترین مؤلفه‌های تأثیرگذار بر شوری خاک‌های زراعی و باغی هستند. اما به‌عنوان یک تخمین کلی و بر اساس دیدگاه‌های کارشناسی موجود، برآورد می‌شود که حدود 50 درصد اراضی کشاورزی آبی دارای مشکلات شوری با درجات مختلف باشند. همچنین، متأسفانه وسعت اراضی کشاورزی مبتلابه شوری مرتباً در حال افزایش است و این روند متناسب با شورتر شدن منابع آب کشاورزی، بروز مشکلات بحران آب و کم‌آبی در بخش کشاورزی و کاهش سرانه آب قابل‌برنامه‌ریزی برای هر هکتار زمین زراعی یا باغی رخ می‌دهد.

لازم به ذکر است که شوری منابع آب زیرزمینی کشاورزی طی دو دهه اخیر حدود 0.4 دسی زیمنس بر متر افزایش داشته که در صورت عدم تأمین آب لازم برای آبشویی (که در شرایط بحران آب، غیرممکن به نظر می‌رسد) و یا تمهیدات دیگر، موجب شورتر شدن خاک‌های کشاورزی طی این سال‌ها شده است. با توجه به شورتر بودن منابع آب زیرزمینی کشاورزی در استان‌هایی نظیر یزد، خراسان جنوبی، بوشهر، هرمزگان، قم، اصفهان، سمنان، سیستان و بلوچستان، فارس، خراسان رضوی و کرمان، پیش‌بینی می‌شود که مشکلات شوری اراضی فاریاب در این استان‌ها نسبت به سایر مناطق بیشتر باشد.

علاوه بر این، افزایش سالانه شوری منابع آب زیرزمینی در برخی استان‌ها نظیر یزد، کرمان، اصفهان، فارس، خراسان جنوبی و خراسان رضوی محسوس‌تر از سایر مناطق کشور بوده که قطعاً به شورتر شدن خاک‌های کشاورزی این مناطق می‌انجامد. به‌عنوان‌مثال، در دشت‌های بهادران و مروست استان یزد، شوری منابع آب زیرزمینی طی یک دهه بین 1.5 تا 2 دسی زیمنس بر متر افزایش‌یافته و به دلیل عدم امکان افزایش تأمین آب برای آبشویی، شورتر شدن خاک کشاورزی در این دشت‌ها اتفاق افتاده است؛ به‌طوری‌که متأسفانه بخشی از اراضی تحت کشت قدیمی از هیز انتفاع خارج و به شوره‌زار تبدیل‌شده است.

بنابراین، ضمن درخواست از کشاورزان مناطق شور برای پایش مستمر شوری خاک مزرعه خویش و توجه لازم و کافی به این مسئله، توصیه می‌شود که راهکارهای مدیریت و کنترل شوری را جدی بگیرند و با مراجعه به مرکز ملی تحقیقات شوری و یا تماس با کادر مجرب این مرکز درزمینهٔ شوری، رهنمودهای لازم را دریافت نمایند. این رهنمودها شامل استفاده اصولی از سامانه‌های آبیاری دارای راندمان آبشویی بالا، آبشویی خارج از فصل رشد، تسطیح دقیق‌تر سطح کرت‌ها به‌منظور ایجاد یکنواختی در توزیع آب و جلوگیری از تجمع موضعی املاح در نقاط مرتفع زمین، بهینه‌سازی و زمان‌بندی مناسب آبیاری باهدف کاهش اثرات توأم خشکی و شوری، اختلاط آبیاری آب‌های شور با منابع آبی باکیفیت‌تر، توجه بیشتر به کود دهی و تغذیه گیاه در شرایط شور و همچنین، استفاده از اصلاح‌کننده‌های خاک برای تسهیل آبشویی و حذف سریع‌تر املاح هستند.

علاوه بر این راهکارها، برای مناطق بسیار شور که امکان کشت و کار محصولات متداول زراعی و باغی در آن‌ها وجود ندارد، بهره‌برداران می‌توانند به فعالیت‌های شور ورزی روی‌آورند. شور ورزی شامل مجموعه‌ای از اقدامات موردنیاز برای بهره‌برداری اقتصادی و پایدار از منابع آب‌شور و بسیار شور است که آبزی‌پروری، تولید علوفه شور زیست و تولید چوب از مهم‌ترین ارکان آن محسوب می‌شوند.