خشکسالی و بحران فرونشست زمین در چهارمحال و بختیاری

به گزارش خبرنگار ایانا در استان چهارمحال و بختیاری، فرونشست زمین پدیده‌ای است که در اثر خالی شدن آب بافت‌های متراکم و لایه‌های زیرین سطح زمین رخ می‌دهد و در اثر آن سطح زمین به صورت تدریجی و در برخی موارد به طور ناگهانی فرو می‌نشیند.

سابقه فرونشست زمین در ایران به بیش از ۴۰ سال می‌رسد. فرونشست در اکثر دشت‌ها و آبخوان‌های ایران رخ داده، نرخ فرونشست در بسیاری از مناطق مستعد در حال گسترش است.

فرونشست در ایران به دلیل برداشت بی رویه آب‌های زیرزمینی و نتیجه آن کمبود آب و تبدیل بسیاری از دشت‌ها به کانون‌های گرد و غبار است.

به گفته کارشناسان این نشست باعث ایجاد ترک و شکاف‌هایی در زمین شده و بر روی الگوی جریان‌های زیرزمینی و سطحی، تغییر کیفیت آب‌های زیرزمینی، تغییر شکل سطح زمین و سیل خیزی مناطق اثرگذار است.

در سال‌های اخیر به سبب تغییرات اقلیمی و تغییر بارش‌ها از برف به باران، آبخوان‌های چهارمحال و بختیاری نه تنها تغذیه نشده بلکه به سبب برداشت‌های بی رویه، با اُفت شدید آب مواجه شده است، به نحوی که منابع آب موجود در دشت‌های این استان به مرز بحران رسیده و براساس اعلام آب منطقه‌ای استان، چهار دشت استان ممنوعه بحرانی اعلام و پدیده فرونشست دشت‌ها که از سال‌های گذشته در چهارمحال و بختیاری شکل گرفته، به سرعت در حال پیشروی است.
برداشت بی رویه آب از دشت ها

کارشناس حوزه آب استان چهارمحال و بختیاری گفت: دشت‌های این استان به سبب تغییر اقلیم و تبدیل بارش‌ها از برف به باران در ۱۰ سال متوالی نه تنها تغذیه نشده، بلکه با برداشت‌های بی رویه آب از دشت‌ها روز به روز سطح ایستایی آن‌ها کاهش داشت.

سیدهاشم فاطمی وجود ۱۰ دشت در استان افزود: از این تعداد، شش دشت ممنوعه و چهار دشت - دشت‌های شهرکرد، سفید دشت، جوانمردی و بروجن - فرادنبه به ممنوعه بحرانی تبدیل شده که به طور مستمر درگیر فرونشست زمین و افت سطح ایستایی شده است.

او، رخداد پدیده فرونشست، کاهش حجم مخزن، روند مستمر افت سطح ایستایی و کیفیت نامطلوب آب را از مهمترین عوامل بحرانی شدن وضعیت این چهار دشت بیان کرد.

فاطمی با بیان اینکه بیشترین فرونشست دشت‌های استان مربوط به دشت خانمیرزا است، اظهار داشت: هم اکنون این دشت با ۷۰ سانتیمتر فرونشست، حاصل برداشت بی رویه آب با ۷۵ میلیون مترمکعب کسری مخزن آب است.

کارشناس حفاظت و بهره برداری از امور آب شرکت آب منطقه‌ای چهارمحال و بختیاری اضافه کرد: ضخامت آبرفتی استان کم و این فرونشست‌ها برای آبخوان‌ها زیان‌بار است؛ بنابراین اگر چاره‌ای اندیشیده نشود تا چندین سال آینده ذخایر آب زیرزمینی به پایان می‌رسد و با مشکلات شدید آبی مواجه خواهیم شد.

فاطمی ادامه داد: متأسفانه ذخایر آب زیرزمینی روند کاهشی را طی می‌کند، به طوری که کسری مخازن آب زیرزمینی استان بیش از ۷۰۰ میلیون مترمکعب است و باید به منظور کنترل و جلوگیری از فرونشست زمین به ویژه در اطراف دشت‌ها، سطح ایستایی آن‌ها افزایش یابد.

مدیر اداره منابع آب شهرستان شهرکرد با بیان اعلام فرونشست ۵۶ سانتیمتری زمین در دشت شهرکرد گفت: این فرونشست که از سال ۱۳۶۵ شکل گرفته، دشت شهرکرد را با ۱۷۰ میلیون مترمکعب کسری مخزن و کاهش ۱۶ متری سطح ایستایی آب مواجه کرده است.

او افزود: دشت سفیددشت نیز با کاهش ۲۳ متری آب و سایر دشت‌ها از جمله کیار، گندمان - بلداجی، لردگان و مالخلیفه با کسری چند متری مخزن آب مواجه و فرونشست در این دشت‌ها هم آغاز شده و درحال پیشروی است.

عوامل دخیل در فرونشست زمین 

استادیار گروه مهندسی خاک دانشگاه شهرکرد اظهار داشت: فروچاله‌ها در مناطقی رخ می‌دهند که کانی‌های انحلال‌پذیر وجود داشته باشد و در بخش زاگرس از جمله چهارمحال و بختیاری کارست‌ها به وفور مشاهده می‌شوند.

مهدی نادری اضافه کرد: ممکن است در استان تشکیلات زمین شناسی آهکی، رودخانه‌های زیرزمینی با غار‌هایی انباشته از آب وجود داشته باشد؛ چنانکه اخیرا گزارشاتی مبنی بر وجود ذخیره آبی بزرگ در کارست‌ها (خوردگی و انحلال توده سنگ‌های کربناته) منتشر شده است.

او با اشاره به اینکه هنگام تخلیه آب‌های زیرزمینی، آب کارست‌ها و آب دارای یون‌های کلسیم و منیزیم از منطقه خارج می‌شود، افزود: وجود مقادیری co۲ هنگام بارش، باران را اسیدی می‌کند.

مدرس دانشگاه، گرم شدن زمین، کاهش بارندگی‌ها و مصرف آب زیرزمینی را از جمله عوامل دخیل در فرونشست زمین برشمرد و ادامه داد: گزارش‌های علمی همبستگی بسیار بالا و مثبت ارتباطی میان گرم شدن زمین و ایجاد فروچاله‌ها را نشان می‌دهد.

نادری با اشاره به وجود چاه‌های غیر مجاز در دشت‌ها گفت: در دشت‌هایی که آب کافی برای کشاورزی وجود ندارد، وجود چاه موجب کاهش آب زیرزمینی و زهکشی در کارست‌ها و لایه‌های رسی زمین می‌شود و در آینده استان چهارمحال و بختیاری با خطر فروچاله و نشست زمین مواجه می‌شود.

استادیار گروه مهندسی خاک دانشگاه شهرکرد تأکید کرد: میزان پمپاژ آب از چاه‌ها، همبستگی بسیار بالا و معناداری با ایجاد فروچاله و نشست زمین دارند که در کشور ما این وضعیت مضاعف است.

او، فرونشست فونداسیون ساختمان در دشت‌ها، کج و معوج شدن درختان در دشت‌ها، ترک خوردگی ساختمان‌ها، قرار گرفتن ساختمان‌های روستایی یا شهری روی دشت‌ها، باز و بسته شدن تدریجی پنجره‌ها به صورت ناخودآگاه را از جمله عوامل دخیل در فرونشست زمین برشمرد.

گسترش پدیده فرونشست زمین در چهارمحال و بختیاری 

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری گفت: بحران پدیده فرو نشست زمین در استان در حال گسترش است که در صورت انجام نشدن اقدامات پیشگیرانه، با صرف هزینه‌های بسیار بالا، غیر قابل کنترل و جبران خواهد شد.

علی محمدی مقدم افزود: طبق گزارش شرکت آب منطقه‌ای استان و در حالی که اتحادیه اروپا، نشست چهار میلیمتری سالانه زمین را بحران اعلام کرد، دشت شهرکرد ۵۶ سانتیمتر و دشت خانمیرزا بیش از ۷۰ سانتیمتر نشست داشته است.

او اضافه کرد: منابع طبیعی و آبخیزداری استان برای احیای دشت‌ها در سه بخش بیولوژیک - ارتفاعات با ایجاد پوشش گیاهی- بیومکانیک - دامنه‌ها با چاله‌های فصلی - پایین دست با اقدامات سازه‌ای مثل سد‌های خاکی در بالادست حوزه‌ها فعالیت می‌کند.

محمدی مقدم با بیان اینکه امسال هدایت روان آب‌های شهرکرد به دشت شهرکرد در دستور کار منابع طبیعی است از کشاورزان خواست: در شرایط کنونی از کشت محصولات زراعی آب بر خودداری کنند.

ضرورت توقف کشت‌های خاص در برخی نقاط چهارمحال و بختیاری 

استادیار دانشگاه شهرکرد گفت: ستاد بحران استان، سازمان برنامه و بودجه و استانداری باید موضوع فرونشست زمین را بررسی کنند، مسائل چاه‌های غیر مجاز را جدی بگیرند و با چنین وضعیتی باید کشاورزی در برخی نقاط استان متوقف شود.

طبق آمار‌های سرپرست شرکت آب منطقه‌ای چهارمحال و بختیاری، هم اکنون بیش از ۹۰ درصد آب مصرفی در این استان از آب‌های زیرزمینی تأمین می‌شود که اگر بتوان مصرف آب در استان را بهینه کرد و در کنار آن با مهار آب‌های جاری بتوان بخشی از نیاز‌های آبی این استان را تأمین کرد، می‌توان به احیای بخشی از دشت‌های ممنوعه استان امیدوار بود.

امروز دشت‌هایی که شکاف برداشته یا در آن فروچاله اتفاق افتاده، ثمره برداشت بی حاصلی است که در ۱۰ تا ۲۰ سال گذشته بهدشت‌ها تحمیل کردیم و هیچ نتیجه اقتصادی جدی هم در کشور شکل نداده است.