پلاستیک، بلای جان تنها کره مسکون

به گزارش خبرنگار ایانا، بیش از یک و نیم قرن از شناسایی اولین پلاستیک کاملا مصنوعی در جهان می‌گذرد. از آن روز تاکنون بشر درگیر تبعات ناشی از استفاده این محصول است و به دنبال راه حلی برای معضلات ناشی از توسعه مصرف پلاستیک می‌گردد.

پلاستیک‌ها دورترین نقطه اقیانوس‌ها را هم آلوده کرده‌اند به همین دلیل روز جهانی محیط زیست امسال ( ۱۵ خرداد ماه، ۵ ژوئن ۲۰۲۳) با شعار «راه حل‌ها برای آلودگی پلاستیک» به میزبانی کشور ساحل عاج و با حمایت هلند در حال برگزاری است.

در سال 1907، لئو باکلند اولین پلاستیک کاملا مصنوعی جهان به نام باکلیت را ساخت و صنعتی را بنا کرد که امروز تبعاتش گریبان حتی غذای انسان را گرفته و ریزپلاستیک‌ها سلامت انسان‌ها را هم تهدید می‌کنند.

صنعت پلاستیک در دهه 1950 و در جریان جنگ جهانی دوم رشد کرد. پلی استر در دهه ۱۹۵۰ معرفی شد و پلی پروپیلن که امروزه یکی از پرمصرف‌ترین پلیمرهای جهان است، به‌ع‌نوان یک کالا در سال ۱۹۵۴ به بازار عرضه شد. هرمان استودینگر پلیمر را به جامعه معرفی کرد و پلاستیک‌ها تنها یک زیر مجموعه از پلیمرها هستند.

بیش از یک میلیون تن پلاستیک راهی اقیانوس‌ها می‌شود

از زمان معرفی پلاستیک تا به امروز، بشر پس از استفاده از این ترکیبات تجزیه ناپذیر، یگانه نسخه‌اش دور ریختن پلاستیک پس از مصرف آن، برای رها شدن از شر زباله‌ها بوده است؛ اما این دور ریختن‌ها، چه سرنوشتی را برای انسان و دیگر جانوران روی کره زمین رقم زده است؟ برآوردها نشان می‌دهد سالانه بین ۱.۱۵ تا ۲.۴۱ میلیون تن از زباله‌های پلاستیکی راهی اقیانوس‌های جهان می‌شوند. تنها در ایالات‌ متحده‌ آمریکا سالانه ۲۵ میلیارد بطری پلاستیکی وارد آب‌های آزاد می‌شود و ادامه این روند فاجعه‌ای جبران‌ناپذیر به همراه خواهد داشت.

از آنجا که بازیافت طبیعی نازک‌ترین کیسه‌های پلاستیکی تا هزار سال طول می‌کشد، بنابراین ادامه روند فعلی زمین را تبدیل به سیاره‌ای پلاستیکی خواهد کرد که دیگر قابل سکونت نیست.

زباله‌های پلاستیکی به دلیل تجزیه ناپذیر بودن آنها، آب و خاک را آلوده می‌کنند و حیات گیاهان و جانوران را با خطر جدی مواجه می‌کنند. اما این همه داستان نیست. زباله‌های پلاستیکی رها شده که از طریق رودخانه‌ها راهی دریاها و اقیانوس‌ها می‌شوند و زباله‌دان‌های بزرگ اقیانوسی را تشکیل می‌دهند که ساماندهی آنها کار آسانی نبوده و به میلیون‌ها ساعت صرف وقت و میلیاردها دلار هزینه نیاز دارد.

بزرگ‌ترین زباله دان پلاستیکی در اقیانوس آرام، جایی در میان جزایر هاوایی و ساحل کالیفرنیا قرار دارد. جزیره‌ای بزرگ از جنس پلاستیک که به اندازه کل مساحت ایران وسعت دارد و سالانه به میزان قابل‌توجهی به ابعاد آن اضافه می‌شود.

دورترین جزیره خاکی کوچک و خالی از سکنه اقیانوس آرام به نام «هندرسون» نیز با ۱۰ کیلومتر طول و پنج کیلومتر عرض در حاشیه یکی از گرداب‌های اقیانوس آرام قرار دارد و روزانه میزبان حجم قابل توجهی از زباله‌های پلاستیکی اعم از مسواک، اسباب‌بازی، انواع و اقسام کلاه‌های ایمنی، فندک‌های یک‌بارمصرف، عروسک و هر نوع وسیله دیگر ساخته شده از پلاستیک است.

این جزیره زباله‌ها را از طریق امواج اقیانوسی دریافت می‌کند. حجم این زباله‌ها در سال ۲۰۱۵ برابر با ۱۷.۶ میلیون تن بود. تخمین زده شده است که روزانه ۱۳ هزار قطعه پلاستیکی به ۳۸ میلیون قطعه پلاستیکی پیدا شده در این جزیره در سال ۲۰۱۵ اضافه شده باشد.

حال با توجه به ابعاد تشریح شده، چقدر زمان باید صرف کرد تا زباله‌های انباشته شده در اقیانوس‌ها را ساماندهی کرد؟ رها شدن این زباله‌ها در اقیانوس چه تبعاتی دارد؟

پلاستیک‌هایی که سلامت غذای دریایی را تهدید می‌کند

آلودگی پلاستیکی به راحتی زمینه مسمومیت حیوانات را فراهم می‌کند و این مسمومیت مستقیما اثر خود را بر روی منابع غذایی انسانی نشان خواهد داد.

مطالعات نشان می‌دهد که آلودگی‌های پلاستیکی سلامت مواد غذایی حاصل از دریا را در معرض تهدید جدی قرار می‌دهد. پلاستیک‌ها مضرترین مواد برای سلامت پستانداران دریایی به حساب می‌آیند. انواعی از پستانداران ساکن در آب مانند لاکپشت‌های دریایی قطعات بزرگ و کوچکی از مواد پلاستیکی را بلعیده و این قطعات در درون معده آنها یافت شده است. زمانی که چنین اتفاقی می‌افتد موجود زنده از گرسنگی تلف خواهد شد زیرا قطعات پلاستیکی مسیر گوارشی حیوان را مسدود می‌کند.

گاهی این ذرات پلاستیکی در بدن ماهی‌های صید شده در فعالیت‌های صید و صیادی گزارش شده‌اند و از مسیر غذا به بدن انسان راه پیدا کرده‎اند.

گیر افتادن در زباله‌های پلاستیکی یکی از دلایل اصلی مرگ موجودات زنده دریایی مانند ماهی، شیرهای دریایی و پرندگان و لاکپشت‌ها شناخته شده است. زیرا این موجودات پس از آنکه در زباله‌های پلاستیکی یا تجهیزات ماهیگیری که دور انداخته شده و از جنس پلاستیک هستند، گیر می‌افتند، قادر به نجات خود نیستند. در نتیجه یا خفه شده یا از گرسنگی تلف می‌شوند.

بر اساس برآوردها دست کم 267 گونه جانوری در زباله‌های پلاستیکی گیر افتاده یا این ذرات را بلعیده‌اند. سالانه بیش از ۴۰۰ هزار پستاندار دریایی بر اثر آلودگی پلاستیکی در اقیانوس‌ها تلف می‌شوند.

زباله‌های پلاستیکی توسط مرغان دریایی هم بلعیده می‌شوند و برای آنها مشکل ایجاد می‌کنند. تخمین‌های سال ۲۰۰۴ نشان می‌دهند که در معده پرستوهای دریایی ساکن در دریای شمال نیز حدود ۳۰ قطعه پلاستیکی به صورت میانگین مشاهده شده است.

اثر پلاستیک بر انسان

پلاستیک‌ها همه اجزای یک اکوسیستم را درگیر خود کرده‌اند. ترکیباتی نظیر از فتالات‌ها، بیسقنول آ، پلی برومینه دی فنیل اتر که در پلاستیک‌ها یافت می‌شوند، کاملا غیر ایمن هستند ولی در بسته‌بندی‌های مواد غذایی، تجهیزات پزشکی، مواد کاربردی برای کف پوش، بطری‌ها، عطرها، مواد زیبایی و بسیاری از محصولات دیگر به کار برده می‌شوند. دوز بالای این ترکیبات برای انسان بسیار خطرناک است و بر روی سیستم غدد درون‌ریز تاثیر می‌گذارد.

بیسفنول آ مشابه با نوعی هورمون زنانه با نام استروژن است و این ماده هورمون‌های تیروئید را از کار انداخته و یا به آنها آسیب می‌رساند. غدد هورمونی تیروئید نقش بسیار مهمی در سوخت و ساز بدن و رشد و توسعه اندام‌های انسانی دارند.

خطرات ناشی از این مواد شیمیایی مختل کننده هورمون‌ها برای کودکان و زنان در طی دوران باروری به بالاترین حد ممکن می‌رسد و همچنین ممکن است آنها دچار اختلالات سیستم ایمنی و یا سیستم باروری شوند.

بنابراین آیا توسعه استفاده از پلاستیک‌ها می‌تواند تداوم نسل بشر را با خطر جدی مواجه کند؟

راه نجاتی وجود دارد؟

با توجه به تبعات جبران‌ناپذیر پلاستیک‌ها در طبیعت، بشر گام‌هایی را برای کاهش مصرف این ماده مضر برای حیات کره مسکون برداشته است. از اقداماتی برای ترویج مصرف کمتر کیسه‌های پلاستیکی، وضع عوارض برای استفاده از این ترکیبات تا تلاش‌هایی برای تولید و عرضه ترکیبات تجزیه‌پذیر و دوست‌دار محیط زیست گام‌هایی است که برای کنترل انتشار زباله‌های پلاستیکی در زمین برداشته شده است. اما به نظر می‌رسد که این گام‌ها، پاسخگوی سرعت انتشار زباله‌های پلاستیکی نبوده است.

یکی از اقدامات مورد حمایت در همه کشورهای جهان، بازیافت زباله‌های پلاستیکی است تا آنها را از چرخه رهاسازی در طبیعت، به چرخه تولید هدایت کنند.

در ایران نیز گام‌هایی برای بازیافت این زباله‌های غیر تجزیه‌پذیر برداشته شده است اما متاسفانه وجود مافیای زباله در کشور و فعالیت کارتل‌های زیرزمینی و غیرقانونی، معضلات اجتماعی دیگری را در حوزه زباله‌های پلاستیکی با خود به همراه داشته است که روند توسعه صنعت بازیافت را با کندی مواجه کرده و کشور را از اهداف خود دور ساخته است.

همان‌طور که پیشتر گفته شد، با توجه به تبعات غیرقابل جبران زباله‌های پلاستیکی برای جهان، روز جهانی محیط زیست سال 2023 با هدف توجه ویژه به مسئله زباله‌های پلاستیکی نامگذاری شده است تا بار دیگر سران کشورهای جهان گرد هم جمع شوند و برای این بلای انسان‌ساز چاره‌ای بیاندیشند.

گزارش: لیلا مرگ