بهبود بازده تولید و فرآورده‌های لبنی گاومیش؛ دام استراتژیک خوزستان

بهاره طاهری دزفولی در گفت‌و‌گو با خبرنگار ایانا با اشاره به پرورش گاومیش در خوزستان بیان کرد: استان خوزستان یکی از استان‌های گاومیش خیز کشور است که بر اساس آمار منتشر شده توسط معاونت بهبود تولیدات دامی سازمان جهاد کشاورزی استان خوزستان در سال 1401، جمعیت گاومیش خوزستان بالغ‌بر 106 هزار رأس است.

وی ادامه داد: گاومیش به‌عنوان مهم‌ترین دام بومی استان خوزستان شناخته شده است که می‌توان گفت در 20 شهرستان این استان پرورش داده می‌شود. با این حال پرورش این دام در استان خوزستان همانند گاو و طیور، جنبه صنعتی ندارد و گله‌های گاومیش‌‌ استان در اغلب موارد (به جز تعداد انگشت شماری واحد نیمه صنعتی و صنعتی) به‌صورت سنتی و در شرایط روستایی پرورش داده می‌شوند.

طاهری با بیان اینکه در واقع پرورش این دام اصطلاحاً معیشتی است و منبع تأمین معاش برای بسیاری از روستاییان استان است، افزود: در استان خوزستان، نگهداری و پرورش گاومیش در جایگاه‌های باز است و گاومیش‌ها در گله‌های کوچک، بسته به شرایط اقتصادی خانوار و امکانات دامدار، نگهداری می‌شوند. به علت وابسته بودن پرورش این دام به آب در شرایط گرما و وجود رودخانه‌های بزرگ و تالاب‌های مهم، بیش از پنج هزار خانوار روستایی به پرورش و نگهداری گاومیش در این استان مشغول هستند.

تولید حدود 40 درصد از تولیدات لبنی تولید شده استان توسط گاومیش

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان بیان کرد: در تمامی سطح استان، گاومیش در درجه اول به منظور تولید شیر و بعد از آن برای گوشت پرورش داده می‌شود.

وی افزود: براساس آمار منتشر شده حدود 40 درصد از تولیدات لبنی تولید شده استان توسط گاومیش تولید می‌شود که اغلب به‌صورت شیرپرچرب گاومیش و یا سرشیر تهیه شده از آن در بین مردم استان طرفداران بسیاری دارد.

وی ادامه داد: به طور کلی ویژگی اصلی شیر گاومیش، درصد چربی بالای (متوسط تولید 9 کیلوگرم با 6 % چربی) آن است که منجر شده فرآورده‌های آن دارای ارزش اقتصادی بالایی باشند.

طاهری خاطرنشان کرد: آگاهی ناکافی اغلب این گاومیش‌داران از روش‌های علمی پرورش دام در زمینه‌های تغذیه، اصلاح نژاد و تولیدمثل دام‌ها موجب کاهش بهره‌وری تولید در پرورش گاومیش شده است.

وی گفت: طی مراجعات متعدد به این دامداری‌ها، می‌توان گفت سنتی بودن شرایط دامداری‌ها و دانش فنی کم دامدار، تنش گرمایی به خصوص در شرایط خشک‌سالی‌های اخیر، جیره‌های نامتعادل و متشکل از مواد خوراکی کم ارزش، مشکلات تولیدمثلی، در اغلب موارد جایگاه‌های نامناسب و غیربهداشتی، تمایل نداشتن دامداران به استفاده از تلقیح مصنوعی در گاومیش، شیردوشی دستی و مشکلات اجرایی مانند کمبود نهاده‌های دامی از جمله سبوس گندم، قاچاق دام و کمبود نقدینگی گاومیش‌داران از عمده مشکلات مدیریتی و اجرایی برای گاومیش‌داری‌های استان است.

 اقدامات مرکز تحقیقات خوزستان در راستای بهبود بازده تولید گاومیش

وی افزود: جهت بهبود بازده تولید گاومیش و استفاده کامل از پتانسیل موجود در منطقه ضرورت دارد توان تولیدی این دام افزایش یافته و مدیریت پرورش بهبود یابد.

وی ادامه داد: در این رابطه، در بخش تحقیقات علوم دامی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان فعالیت‌های پژوهشی بسیاری در زمینه تغذیه و معرفی و نحوه استفاده از خوراک و علوفه غیرمتعارف مانند علوفه تالاب‌ها، استفاده از ضایعات کشاورزی مانند بقایای حاصل از برداشت نیشکر و برگ خشک درخت خرما، بررسی فنوتیپی و ژنتیکی صفات تولید و تولیدمثلی، منحنی رشد و ارائه وزن متر جهت وزن کشی، منحنی شیردهی، هدف و معیار انتخاب و پیشنهاد برنامه‌های اصلاح نژادی کلاسیک و ژنومی مناسب برای گاومیش خوزستان انجام شده است.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان  اضافه کرد: همچنین، در زمینه فرآورده‌های لبنی نیز طی یک پروژه تحقیقاتی، پنیر موزارلا از شیر گاومیش (به عنوان مهم‌ترین محصول شیر گاومیش در دنیا) برای اولین بار در ایران توسط بخش تحقیقات علوم دامی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان تولید شده است.

طاهری یادآور شد: مطالعات انجام شده توسط مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان بر روی صفات تولیدی (شیر و درصد چربی) گاومیش، نشان داده که گاومیش‌ها برای این صفات پتانسیل ژنتیکی بالایی دارند. همچنین همان طور که گفته شد، درصد چربی بالا در شیر گاومیش، سود اقتصادی بالایی را برای گاومیش‌داران استان فراهم می‌کند.

اجرای پروژه پرورش گاومیش استان خوزستان از طریق بهبود مدیریت پرورش

وی ادامه داد: در واقع مقایسه صفات تولیدی گاومیش خوزستان با نژادهای دنیا، نشان داده که از نظر میزان تولید شیر، مقدار چربی و پروتئین هم‌ تراز بسیاری از نژادهای معروف دنیا است که با توجه به سنتی بودن جایگاه‌های پرورش گاومیش در استان خوزستان و شرایط نامناسب مدیریتی، انتظار می‌رود با بهبود شرایط محیطی از قبیل تغذیه و مدیریت، زمینه برای بروز حداکثر توانایی ژنتیکی این دام فراهم شود و تولید شیر بیشتری داشته باشد.

طاهری افزود: در مطالعه اقتصادی و بررسی هزینه – فایده تولیدات گاومیش خوزستان در دو وضعیت فروش شیر خام به تنهایی و وضعیت فروش شیر همراه با فرآورده ها (سرشیر)، نتایج نشان داد که پرورش گاومیش با فروش شیر خام سودآور نیست و پرورش گاومیش در صورت فروش گوساله و در کنار آن تولید فرآورده‌های لبنی، سودآور می‌شود.

وی اضافه کرد: به همین دلیل در اغلب مراجعات به گاومیش‌داران توصیه می‌شود که به جای فروش شیر خام، سعی کنند خود فرآورده‌‌های لبنی (خصوصاً سرشیر که شناخته شده ترین فرآورده حاصل از شیر گاومیش در استان و کشور است) را تهیه و به فروش برسانند.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان ادامه داد: نتایج به دست آمده در زمینه تحقیقات تغذیه نیز به بهبود مدیریت تغذیه گاومیش‌داری‌ها و کاهش هزینه‌‌های تغذیه (که هزینه عمده یک دامداری است) کمک خواهد کرد.

وی گفت: نتایج حاصل از سایر تحقیقات انجام شده نیز به شناخت بیشتر پتانسیل این دام و بهبود عملکرد آن از طریق اجرای برنامه‌های اصلاح نژادی مناسب کمک می‌کند. در حال حاضر نیز پروژه تحقیقاتی با عنوان بهبود بهره‌وری واحدهای پرورش گاومیش استان خوزستان از طریق بهبود مدیریت پرورش در دست اجرا است. که سعی شده با ارائه و اجرای یافته‌‌های تحقیقاتی و توصیه‌های کارشناسی مهم در زمینه‌های مدیریتی در تعداد 10 واحد گاومیشداری پیشرو در شهرستان‌های مختلف به‌عنوان سایت الگویی، در راستای بهبود عملکرد گاومیش اقدام کرد.

طاهری توضیح داد: در این رابطه دو نشریه ترویجی با عناوین مدیریت اصلاح نژاد در گله گاومیش و مدیریت شیردوشی در گاومیش توسط بخش تحقیقات علوم دامی تهیه و از طریق سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی منتشر شده است. همچنین، بسیاری از نتایج حاصل از تحقیقات انجام شده در زمینه گاومیش در قالب برنامه‌های ترویجی و آموزشی (دوره و کارگاه‌‌های آموزشی، نشریات ترویجی و برنامه‌های تلویزیونی ترویجی) توسط محققان این بخش در اختیار گاومیش‌داران قرار گرفته که تا حدودی منجر به ارتباط بیشتر دامدار و محققان، آشنایی این دامداران با نتایج تحقیقاتی اخیر در زمینه گاومیش و همچنین آگاهی بیشتر محققان از مشکلات و نیازهای گاومیش‌داران شده است.

صادرات گاومیش به عراق

وی ادامه داد: با توجه به جمعیت قابل توجه گاومیش در استان خوزستان که رتبه اول را در بین استان‌های دارای پرورش گاومیش کشور دارد، توجه به حل برخی مشکلات اجرایی و تلاش بیشتر در جهت بالا بردن ظرفیت تولید شیر و بهبود مدیریت تغذیه و پرورش، علاوه بر تأمین بخش قابل توجهی از مواد پروتئینی مورد نیاز استان، می‌تواند در اقتصادی شدن پرورش و توسعه این صنعت در استان مؤثر واقع شود و به روستاییان کمک کند.

وی افزود: در واقع از برچیده شدن پرورش این ذخیر ژنتیکی و دام بومی مهم استان خوزستان (که طی سال‌های اخیر در دنیا با عنوان "دام آینده" معرفی شده است) جلوگیری کند.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان یادآور شد: اخیراً‌ در این راستا و در جهت ترغیب گاومیش‌داران استان پیشنهاد شد که برنامه‌ این تحت عنوان "جشنواره گاومیش " به‌صورت سالانه جهت معرفی گاومیش‌های نر و ماده برتر در استان برگزار شود.

وی توضیح داد: همچنین، با توجه به فرآورده‌های لبنی شناخته شده گاومیش مانند سرشیر و وجود شرایط و امکان صادرات به کشور عراق، توجه به فرآوری شیر گاومیش نیز می‌تواند منجر به افزایش ارزش افزوده شیر گاومیش و رونق بیش از پیش حرفه گاومیش‌داری در استان شود.