گام‌های حیاتی افزایش تولید و صادرات بذر چغندر قند

اباذر رجبی، معاون پژوهش و فناوری مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه بذر چغندرقند به مناسبت هفته پژوهش با خبرنگار ایانا گفتگویی داشته است که در ذیل می‌خوانید.

ایانا: مهم‌ترین چالش حال حاضر تولید چغندرقند در کشور چیست و اقدامات پژوهشی موسسه در این راستا چه بوده است؟

چغندرقند و نیشکر دو محصولی هستند که شکر موردنیاز کشور را تأمین می‌کنند. سهم چغندرقند در تأمین شکر موردنیاز کشور (سالانه حدود 2/2 میلیون تن) در محدوده 800-600 هزار تن متفاوت است. این مقدار شکر در سطحی معادل 110-90 هزار هکتار از اراضی آبی کشور تولید می‌شود. یکی از مهم‌ترین نهاده‌های موردنیاز برای تولید چغندرقند بذر این گیاه است. با توجه به دوساله بودن دوره رشد محصول، دگرگشنی و شرایط خاص موردنیاز برای تولید بذر هیبرید، کشاورزان چغندرکار سالانه باید تمامی بذر موردنیاز خود را خریداری و نسبت به کاشت محصول اقدام کنند. میانگین بذر مصرفی در هر هکتار زراعت چغندرقند بر اساس نتایج مطالعات این مؤسسه حدود 2/2 یونیت (هر یونیت معادل یک‌صد هزار عدد بذر) در هکتار است. بنابراین مجموع نیاز کشور به بذر چغندرقند حدود 220 هزار یونیت بذر در هرسال است که معمولاً توسط کارخانه‌های قند از شرکت‌های تولیدکننده بذر خریداری و در اختیار کشاورزان چغندرکار قرار می‌گیرد.

اراضی مورد کشت چغندرقند بهاره در کشور عموماً آلوده به عوامل بیماری‌زا نظیر ریزومانیا (ریشه ریشی)، پوسیدگی ریزوکتونیایی ریشه و نماتد سیستی هستند. برای حصول اطمینان و اجتناب از عوارض ناشی از آلوده بودن مزرعه که می‌تواند به قیمت از بین رفتن کامل محصول منجر شود کل بذرهای مورد کاشت باید ضمن دارا بودن مقاومت به ریزومانیا، دارای یکی از مقاومت‌ها نسبت به ریزوکتونیا و نماتد سیستی نیز باشند. در مناطق کشت پاییزه چغندرقند نیز، صفت مقاومت به ساقه‌روی جزو خصوصیاتی است که رقم‌های مورد کاشت باید از آن برخوردار باشند.

برای پاسخگویی به چالش‌های تولید بذر و محصول چغندرقند، برنامه 10 ساله‌ای تحت عنوان طرح کلان «ارتقاء کمی و کیفی و بهره‌وری تولید گیاهان قندی» در موسسه تدوین‌شده که اجرای آن از ابتدای سال جاری آغاز ‌شده است. در این طرح، حدود 200 پروژه تحقیقاتی در حوزه‌های به‌نژادی، به‌زراعی، تولید بذر و سایر گیاهان قندی تدوین‌شده که در طول برنامه به اجرا درخواهند آمد. تعدادی از پروژه‌ای پیش‌بینی‌شده در این برنامه به‌صورت مشترک با سایر مؤسسات تحقیقاتی اجرا خواهند شد.

دو رقم چغندرقند بهاره و یک رقم چغندر علوفه‌ای بهاره به‌زودی معرفی میشود

ایانا: برنامه‌های آینده موسسه در کدام حوزه‌ها است؟

برنامه‌های پژوهشی آینده موسسه در چهار حوزه اصلی شامل به‌نژادی (تولید ارقام اصلاح‌شده مناسب برای کشت بهاره و کشت پاییزه)، به‌زراعی (تغذیه، آبیاری، مکانیزاسیون)، تولید بذر (ارتقای خصوصیات کمی و کیفی بذر ارقام اصلاح‌شده) و سایر گیاهان قندی (سورگوم شیرین، استویا و چیکوری) متمرکز است. براساس برنامه مذکور، موسسه در سال 1402 دو رقم چغندرقند بهاره و یک رقم چغندر علوفه‌ای بهاره را در دست معرفی دارد. در سال آینده نیز یک رقم چغندرقند مناسب کشت پاییزه معرفی و بذر آن پس از تولید در اختیار کشاورزان قرار خواهد گرفت.

تجارت بین‌المللی و صادرات بذر چغندرقند به سایر کشورها/ همکاری پژوهشی با کشورهای آلمان و انگلیس

ایانا: همکاریهای شما در حوزه بین‌الملل با کدام موسسات است؟

در حوزه بین‌الملل، هدف موسسه ایجاد و توسعه همکاری با دانشگاه‌ها، سازمان‌های بین‌المللی و شرکت‌های تولید بذر است. در این زمینه، موسسه از سالها قبل با موسسه تحقیقات بین‌المللی چغندرقند (IIRB)، سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه (OECD) و دانشگاه پادوا ایتالیا همکاری داشته است. کلیه ارقام اصلاح‌شده موسسه که تاکنون در فهرست ملی ارقام گیاهی کشور ثبت‌شده‌اند و در فهرست برنامه بذر OECD نیز قرار دارند که این موضوع اجازه تجارت بین‌المللی و صادرات بذر به سایر کشورهای عضو OECD را فراهم می‌کند. درنتیجه این همکاری‌های بین‌المللی، برای اولین باریک رقم مشترک چغندرقند مقاوم به ریزومانیا بنام روبینا» در اواخر سال 1401 معرفی و به فهرست ملی ارقام گیاهی کشور اضافه شد. این رقم حاصل چهار سال همکاری مشترک موسسه با یک شرکت بذر انگلیسی هست. همچنین بذر این رقم تولیدشده و در اختیار کشاورزان قرارگرفته است.

ایانا: تعداد مقالات پژوهشی موسسه؟

موسسه در هرسال به‌طور متوسط 100 پروژه تحقیقاتی اجرا می‌کند که نتیجه آن‌ها گزارش نهایی، مقاله علمی-پژوهشی و علمی-ترویجی، نشریه فنی، نشریه ترویجی و کتاب است. مهم‌ترین نتیجه این پروژه‌ها معرفی ارقام اصلاح‌شده به جامعه کشاورزان کشور است. تعدادی از پروژه‌ها به سفارش معاونت زراعت و بخش خصوصی و برخی از آن‌ها به‌صورت مشترک با سایر مؤسسات، شرکت‌های خصوصی و دانشگاه‌های داخلی و خارجی انجام می‌شود. در سال 1401 تعداد 4 کتاب، 30 فقره گزارش نهایی و 35 مقاله علمی داخلی و خارجی توسط محققین و اعضای هیأت علمی موسسه منتشرشده است.

همچنین، نتیجه 11 پروژه تحقیقاتی مؤسسه به‌صورت یافته قابل ترویج توسط سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی انتشار یافت و موسسه در سال 1401 به تعداد هزار نفر روز آموزش در اختیار کشاورزان و بهره‌برداران قرار داد. همچنین، 32 مورد روز مزرعه چغندرقند و چغندر علوفه‌ای توسط محققان موسسه و مراکز استان‌ها با مشارکت شرکت دانش‌بنیان توسعه گیاهان زراعی در سراسر کشور برگزار کرد.

علاوه بر انتشار چندین مقاله علمی مشترک با محققین خارجی در کشورهایی همچون آلمان و انگلستان، پروژه مشترکی نیز با یک شرکت اصلاح بذر در آلمان در زمینه تحمل به خشکی چغندرقند اجراشده که به شناسایی ژن‌های کنترل‌کننده تحمل به خشکی در این گیاه منجر شده است. همچنین، چندین کارگاه آموزشی توسط مؤسسه با حضور اساتید برجسته ایرانی مقیم خارج برگزار شده است.

 اقدامات مورد نیاز تامین 35 درصد نیاز بازار از طریق تولید بذر داخلی و افزایش صادرات

ایانا: چشم‌انداز پژوهش در حوزه تولید چغندرقند در ایران را چگونه می‌بینید؟

در کشور ما کشت چغندرقند بهاره در اغلب مناطق معتدل و سرد انجام می‌شود ولی کشت پاییزه این محصول بیشتر در مناطق گرم و معتدل گرم (عمدتاً استان خوزستان) انجام ‌می‌شود که یکی از برنامه‌های وزارت جهاد کشاورزی این است که به دلیل کم‌آبی، سطح کشت چغندرقند بهاره حفظ و یا حتی تا حدودی کاهش یابد اما سطح کشت پاییزه به‌تدریج در دیگر مناطق کشور اعم از استان‌های گلستان، فارس و کرمانشاه نیز گسترش یابد.

میزان خوداتکایی در تأمین بذر داخلی چغندرقند طی سال‌های مختلف در دامنه 15 الی 25 درصد متفاوت بوده است. با توجه به عوامل مؤثر بر مقدار تولید بذر در داخل کشور شامل استقبال بازار، سطح زیر کشت محصول، قیمت تضمینی اعلام‌شده از سوی دولت و ... امکان پیش‌بینی بلندمدت تولید بذر ازلحاظ کمی (مقدار تولید) و کیفی (ترکیب رقم) کار آسانی نیست. بااین‌حال هدف‌گذاری برنامه، تأمین حداقل 35 درصد نیاز بازار از طریق تولید بذر داخلی (سالانه حدود 70-50 هزار یونیت) جهت دستیابی به هدف است.

برای دستیابی به این هدف باید اقدامات مقتضی در محورهای زیر انجام شود:

1- اصلاح رقم‌های مقاوم با رویکرد افزایش کمیت و کیفیت رقم: در این زمینه همکاری با سایر مؤسسات و دانشگاه‌ها در قالب پروژه‌های مشترک پژوهشی شروع‌شده و پیش‌بینی می‌شود نتایج آن به افزایش کیفیت و عملکرد ارقام جدید معرفی‌شده منجر شود.

2- اصلاح رقم‌های مشترک با شرکت‌های خارجی چندملیتی تولیدکننده بذر چغندرقند: برای تهیه رقم هیبرید چغندرقند مناسب و قابل‌رقابت با ارقام خارجی موجود در کشور پیشنهاد می‌شود در گام نخست، برنامه تولید رقم مشترک با شرکت‌های اروپایی تهیه شود. برای انجام این فرآیند ضروری است تبادل ژرم پلاسم بین طرفین صورت گیرد. پیش نیاز انجام این کار، تهیه دستورالعمل مربوطه و مجوز فروش لاین های اصلاحی چغندرقند توسط سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی است.

3- ارتقای تکنولوژی مربوط به تولید و فرآوری بذر چغندرقند: یکی از ضروری‌ترین فناوری‌های موردنیاز صنعت بذر کشور وجود کارخانه بوجاری، سیستم‌های فرآوری، پوشش دهی و بسته‌بندی بذر بر مبنای فناوری‌های جدید است که بایستی حمایت لازم از بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری در این صنعت صورت گیرد.

4- ورود به بازارهای بین‌المللی جهت صادرات بذر ایرانی به کشورهای تولیدکننده چغندرقند: در راستای افزایش ظرفیت صادرات و به‌منظور اطلاع‌رسانی به صادرکنندگان بذر از شرایط بازار بین‌المللی، بانک اطﻼعاتی ایجاد شود. همچنین، لازم است به صادرات بذر با رعایت اصول صیانت از منابع ژنتیکی مجوز داده شود. در این زمینه صادرات بذر چغندرقند تولیدی موسسه به سوریه برای اولین بار آغاز شده است. موسسه بذر ارقام تولیدی خود را در سایر کشورها ازجمله روسیه و مصر نیز مورد ارزیابی قرار داده است که نتایج رضایت بخشی داشته است و امید می‌رود پس از مرتفع شدن موانع دیپلماتیک و ازسرگیری مراودات با مصر بتوان بذر ارقام داخلی چغندرقند را به آن کشور نیز صادر کرد.