نمی‌توان‌امنیت غذایی کشوررابه واردات گره زد

داستان خودکفایی گندم، سومین سال خود را می‌گذراند. خودکفایی در محصولی استراتژیک که اکنون با وضعیت نابه‌سامانی‌های ارزی و تحریم‌های جدید، بیش از هر زمان دیگری ارزش خود را نشان می‌دهد.

دولتی‌ها داستان خودکفایی گندم را درست زمانی خواندند که فضای سیاسی کشور در امیدوارکننده‌ترین حالت خود بود و این هدف زمانی به بار نشست و تولید گندم توانست نیاز داخلی را تامین کند که برجام هم به نتیجه رسیده و امیدهای بسیاری شکل گرفته بود. در همان دوران، منتقدانی با اشاره به وضعیت آبی کشور و بحران کم‌آبی این دوراندیشی دولتی‌ها برای خودکفایی در تولید این محصول استراتژیک که امنیت غذایی کشور را دست دارد، زیر سوال برده و پرسش‌هایی مطرح می‌کردند تا نشان دهند، هدف‌گذاری برای خودکفایی گندم، هدفی اشتباه است؛ چرا در این شرایط آبی باید گندم کاشته شود؟ چرا باید آب را برای کشت گندمی صرف کرد که واردات آن به صرفه‌تر بوده و گندم وارداتی ارزان‌تر تمام می‌شود؟ و... از آن دست پرسش‌هایی بود که از سوی منتقدان مطرح می‌شد و پاسخ آن از سوی دولتی‌ها تلاش برای تامین امنیت غذایی کشور و خودکفایی در تولید محصولات استراتژیک بود.

داستان خودکفایی خیلی زود از نقدهایی که به افزایش کشت گندم در کشور می‌شد به ماجرای نابه‌سامانی‌های ارزی و دسترسی سخت‌تر به دلار رسید تا پاسخ تمامی منتقدان به خودکفایی گندم را فضای اقتصادی داخل کشور و ارزی که حالا باید بسیار حساب شده صرف شود در کنار تلاش‌های سیاسی در خارج از کشور برای منزوی کردن ایران، به خوبی بدهد.

ماجرای خودکفایی گندم و اهدافی که برای این محصول استراتژیک در نظر گرفته شده را اسماعیل اسفندیاری پور مجری طرح گندم و مشاور وزیر جهاد کشاورزی در جریان بازدید از خبرگزاری ایانا، را روایت کرد.

***

- تصمیم برتدوین برنامه خوداتکائی گندم در اواخر شهریور ماه سال 92 در امیدوار کننده‌ترین حالت سیاسی کشور در دولت یازدهم آغاز شد. چرا این هدف‌گذاری در آن دوره مطرح شد یا به قولی چه موضوعی باعث شد، خودکفایی گندم به یکی از اولویت‌های دولت یازدهم تبدیل شود؟

در شروع کار دولت یازدهم در سال‌های 90-91 و 92 وضعیت موجودی گندم بسیار شکننده و در وضعیت نامناسبی قرار داشت.  به دلیل اهمیت امنیت غذایی، از اواسط شهریور ماه 92  مجری طرح برنامه‌ریزی برای تهیه و تدوین طرح تولید گندم آغاز به کار کرد. بر اساس آن برنامه جامعی تا افق 1405  و پایان برنامه ششم و برنامه هفتم با همکاری همه بخش‌های تخصصی اعم از محققین موسسات تحقیقاتی، معاونت‌های فنی و پشتیبانی کشاورزان پیشرو و بنیاد توانمندسازی گندمکاران (سازمان مردم نهاد) در راستای تحقق خوداتکایی و امینت غذایی در این محصول در دستور کار قرار گرفت.

فراموش نشود که تمام کشورهایی که کشاورزی خود را سامان داده‌اند از برنامه تولید گندم و خوداتکایی در آن آغاز کرده‌اند اگر در هر کشوری زراعت گندم سامان یابد دیگر محصولات هم از نتایج مثبت آن متاثر خواهند بود. خوشبختانه گندم‌کاران در کشت این محصول در چهار سال گذشته با دولت همراهی خوبی داشته‌اند و شورای اقتصاد باید از آنها پشتیبانی اصولی و منطقی‌تری داشته باشد. دولت هم طی چهار سال اخیر در این حوزه کمک کرده اما کافی نبوده است.

با همت کشاورزان ایرانی در سه سال 95 – 96 و 97 کل نیاز مصرف گندم و آرد خبازی‌های توسط کشاورزان با افزایش تولید بطور کامل تامین شد.

با مصرف گندم حدود 38 درصد انرژی و 43 درصد پروتئین مورد نیاز مردم از مصرف گندم تامین می‌شود بنابراین گندم به عنوان یک کالای اساسی و راهبردی با امنیت غذایی کشور گره خورده است و باید بصورت ویژه مورد توجه و پشتیبانی اثربخش قرار گیرد. هر چند کشاورزان از قیمت سال گذشته و سالجاری از شورای اقتصاد و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی به حق گله دارند زیرا زمانی که تمام هزینه‌های مرتبط بر تولید مانند تامین نهاده‌های تولید گندم و سایر نیازهای کشاورزان افزایش قیمت پیدا می‌کند، قیمت گندم هم باید متناسب با آنها اضافه شود زیرا در غیر این صورت قدرت مبادله کالای کشاورزان کاهش پیدا کرده و امکان سرمایه‌گذاری در مزرعه برای افزایش بهره‌وری تولید و بهبود معیشت خانواده از آنان سلب می‌شود.

- خودکفایی محقق شده و سه سال است که نیاز کشور با تولیدات داخلی تامین می‌شود، آیا خودکفایی محقق شده پایدار خواهد بود؟

رویکرد در طرح، افزایش ضریب خوداتکایی و افزایش بهره‌وری بوده است. طراحی اصولی مسیر رشد بهره‌وری سبب خوداتکایی یا تامین نیاز داخلی طی سال‌های اخیر شده است به جهت تولید محصول در شرایط متغیر محیطی در بخش کشاورزی 20 تا 25 درصد نوسان در میزان تولید محصول اجتناب‌ناپذیر است در تولید گندم نیز نوسانات اقلیمی و بارش، سیاست‌های حمایتی، مسائل اقتصادی و غیره اثرگذار خواهد بود.

طبق گزارش بانک جهانی و مطالعه‌ای که انجام شده تا 35 درصد تغییرات تولید در دیم‌زارها و عملکرد به اثرات اقلیمی بستگی دارد هر چند که با سرمایه‌گذاری و اقدامات فنی پیشگیرانه می‌توان اثرات منفی اقلیمی را تعدیل و کاهش داد ولی هیچ وقت به صفر نمی‌توان رساند زیرا گیاه همیشه در شرایط استرس محیط قرار دارد.

با این حال، بدلیل تنوع ارقام زراعی نزدیک به 90 رقم و لاین امید بخش گندم آبی و دیم در مزارع کشور کشت می‌شود این تنوع گندم کلیه تقاضا و نیازهای صنوف و صنعت کشور را پاسخ می‌دهد و در سال 96 نیز واردات گندم نداشته‌ایم. نمودار واردات گندم از نظر مقدار و ارزش ریالی نزدیک به صفر بوده است و با همت زارعین ایرانی با رشد تولید از خروج 2.6 میلیارد دلار برای واردات گندم از خارج جلوگیری شده است.

در سال جاری نیز برای سومین سال متوالی با وجود وضعیت بارش نگران‌کننده و خشکسالی شدید که طبق اظهار وزارت نیرو و سازمان هواشناسی کشور این خشکسالی در 60 سال گذشته بی‌سابقه بوده است، (ارتفاع بارش سال زراعی جاری 165 میلیمتر در مقایسه با متوسط 10 سال اخیر حدود 225 میلیمتر) آخرین آمار خرید مازاد بر مصرف گندم تا این تاریخ از مرز 5 میلیون تن گندم فراتر رفته است و از نظر ذخیره وضعیت بسیار مطلوبی داریم و برداشت محصول از مزارع گندم هم تا اواسط شهریور ماه ادامه دارد و کشاورزان تا پایان آبان ماه گندم مازاد در مصرف خود را تحویل مراکز خرید، انبارها و سیلوها می‌دهند.  

- در حال حاضر سطح زیر کشت گندم در کشور چقدر است ؟

در سال جاری سطح کشت گندم آبی حدود 2 میلیون و 35 هزار هکتار و گندم دیم 3 میلیون 780 هزار هکتار بوده است، میزان سطح کشت گندم سال زراعی 97- 96 در مقایسه با سال گذشته کمتر شده است که به کشت محصول کلزا اختصاص یافته که با توسعه کلزا در چرخه تناوب زراعی، اقدام مفیدی برای کشت گندم صورت گرفته است.

- وضعیت مکانیزاسیون مزارع گندم چگونه است ؟

بیش از 75 هزار دستگاه تراکتور و حدود دو هزار و 500 دستگاه کمباین جدید طی چهار سال گذشته با همکاری خوب بانک کشاورزی وارد مزارع کشور شده است. علاوه بر آن انواع دنباله بند مانند خطی کار، کارنده کشت مستقیم، سمپاش پشت تراکتوری و سایر ادوات دنباله بند هم از طریق تسهیلات در اختیار کشاورزان قرار داده شده است.

با توسعه روش‌های نوین آبیاری که در واقع تاکید بیشتری بر آبیاری میکرو یا تیپ (Tape) در زراعت گندم دارد برای  افزایش بهره‌وری در مصرف آب سعی شده در کاشت گندم از این نوع آبیاری استفاده شود که از معاونت آب و خاک انتظار است عنایت بیشتر در این زمینه مبذول دارد.

گفتنی است قریب به دو سوم مساحت کشت گندم بصورت دیم است که برای کشت آن تماما از آب باران یا آب سبز استفاده می‌شود، مگر در مواردی در سطح محدود ممکن است از آب‌های سطحی در آبیاری تکمیلی صورت گیرد.

- کیفیت گندم تولید داخل در چه وضعیتی قرار دارد؟

در ایران گندم در سه گروه یا 3 تیپ رشد، کشت می‌شود. تمام گروه‌های گندمی که در دنیا کشت می‌شود در ایران قابل کشت و تولید است و تمامی تقاضای جامعه در همه زمینه‌ها را این ارقام پاسخگو است.

همچنین، براساس استاندارد ملی شماره104  از نظر درصد پروتئین به چهار گروه تقسیم می‌شود گندم درجه یک با پروتئین بالاتر از 12 درصد، گندم درجه دو 11 تا 12 درصد، گندم درجه سه 6/9-11 درصد که این 3 گروه برای خوراک انسان تعریف شده است و گندم درجه چهار با 9.6 درصد پروتئین و وزن «هکتولیتر» کمتر از 73 کیلوگرم برای مصرف دامی است. البته گندم درجه یک تا سه برای خوراک انسان بوده و گندم درجه چهار برای خوراک دام و طیور و مصارف غیرانسانی تعریف شده است.

- با دو مرحله‌ای شدن پرداخت پول گندم‌کاران، زمزمه‌هایی از سوی کشاورزان شنیده می‌شود مبنی بر اینکه، با دریافت نیمی از مطالبات، امکان کشت دوم را از دست خواهند داد. چرا که با دریافت نیمی از مطالبات خود یا باید هزینه‌های زندگی را تامین کنند یا بذر بخرند. برای آنکه کشاورزان قادر به کشت پاییزه باشند، چه اقداماتی شده است؟

کشاورزان از اول مهر هر سال برای تولید هزینه و پس از حدود 8-10 ماه زمان برداشت محصول امید و انتظار دارند وجه آن را به طور کامل دریافت کنند که انتظاری بجا و به حق است. شرکت بازرگانی دولتی به عنوان متولی خرید تضمینی برای پرداخت 50 درصد اولیه قیمت گندم تاکنون شرایط مناسبی داشته و تلاش دارد در اولین فرصت وجه کامل گندم را به کشاورزان پرداخت کند، البته تا این تاریخ کشاورزانی که تا 16 تیرماه محصول را تحویل داده و وارد سامانه شده است 50 درصد بهای گندم خود را دریافت و از ابتدای تحول گندم تا 24 اردیبهشت 100 درصد وجه را کامل دریافت کردند.  تلاش بر این است پرداخت مطلوب صورت گیرد و کشاورزان از این نظر در مضیقه قرار نگیرند.

- عده‌ای از طرفداران محیط زیست معتقدند کاشت گندم به دلیل آب‌بر بودن بایستی متوقف شود نظر شما در این باره چیست؟

این تفکر اساسا چندان صحیح نیست گندم و کشت‌های پاییزه در زمره زراعت‌هایی است که کمترین آب مصرفی را دارند، دو سوم سطح کشت گندم کشور بصورت دیم است و نیازی به آبیاری نیست و با آب باران یا آب سبز کشت و تولید می‌شود و تنها یک سوم کشت بصورت آبی است. در همه دنیا بیشترین آب برای تولید غذا و کشاورزی مصرف می‌شود. این موضوع در خصوص وضعیت کشت برنج و دیگر کشت‌های بهاره و تابستانه با نیاز آبی بالا می‌تواند مصداق داشته باشد اما برای کشت گندم چنین نیست. در خصوص کشت گندم به دلیل استراتژیک بودن این کالا نمی‌توانیم دست به دامان کشورهای تولیدکننده و خارج از کشور وابسته باشیم.

هیچ کشوری تمام محصولات استراتژیک خود را معطوف به واردات نمی‌کند و سعی می‌کنند درصد بالایی خوداتکایی از محل تولید داخل داشته باشند. در شرایط فعلی که تحریم وجود دارد اگر بنابر این باشد محصول گندم را وارد کنیم با مشکلاتی عدیده‌ای روبرو خواهیم شد و امنیت غذایی در معرض تهدید جدی قرار خواهد داشت. بنابراین باید به صورت همه جانبه به موضوعات توجه داشت.

حال که با لطف پروردگار و برنامه ریزی عالمانه وزارت جهاد کشاورزی و تلاش و همت کشاورزان وضعیت تولید و ذخیره گندم مطلوب است و نیازی به واردات گندم وجود نبوده و برای سه سال متوالی بعد از یک دوره رکود در تولید گندم رشد و پایداری قابل قبولی بدست آمده است انتظار است دولت و سازمان تامین‌کننده منابع، کماکان و خیلی بیشتر از گذشته به حمایت و پشتیبانی از برنامه‌های تولید ملی گندم کما فی السابق ادامه داده و در تامین منابع برای توسعه اقدامات فنی و عمق بخشیدن به توسعه تکنولوژی برای توسعه و پایداری تولید در این محصول راهبردی اهتمام کامل و وافی را مبذول کنند.