نفت ملی نشد ولی اقتصاد رانتی شد

ایانا_ اقتصاد_ علی طزرجانی: ملی شدن صنعت نفت ایران، به‌رغم هر دستاوردی، موفق نشد توسعه را برای اقتصاد کشور ممکن کند. با گذشت بیش از شش دهه از ملی شدن نفت، همچنان اقتصاد کشور مشکلات بسیاری دارد و یکی از این مشکلات رانتی شدن اقتصاد  است. بخش‌های گوناگون اقتصاد کشور دچار کج کارکردهای گوناگون شدند و هنوز نیازهای مبرمی چون تقویت تولید، بهبود تکنولوژی و عدالت اجتماعی جزو آرمان‌های دست‌نیافته در ایران است.

در تمام سال‌های پس از ملی شدن صنعت نفت، بخش‌های مولد اقتصاد همچنان مشکلات بسیاری دارند. بخش کشاورزی نیز از این قاعده مستثنا نیست و در این سال‌ها همچنان شیوه تولید این بخش مانند قرن‌های پیش است. این در حالی است که پیش از ملی شدن نفت، ایران تولیدکننده و صادرکننده محصولات گوناگون کشاورزی بود و اکنون در تأمین نیازهای داخلی هم عاجز است. همچنین سهم سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی ناچیز و کمتر از پنج درصد بوده و هست.

در همین رابطه حسین راغفر، استاد دانشگاه الزهرا و اقتصاددان، به خبرنگار خبرگزاری «ایانا» گفت: «آنچه به‌عنوان ملی شدن صنعت نفت در ایران شناخته می‌شود عملاً هیچ‌گاه محقق نشد. توطئه دولت‌های سلطه‌گر مانند ایالات‌متحده و انگلستان مانع از آن شد که ملی شدن به شکل واقعی عملی شود. هنگامی‌که دولت مصدق با کودتا سرنگون شد، عملاً شکل دیگری از مناسبات گذشته  احیا شد و بدین ترتیب مردم ایران هیچ‌گاه به نتایج مطلوب ملی شدن صنعت نفت دست نیافتند. حتی پس از انقلاب نیز مسئله ملی شدن صنعت نفت باوجود اختلافات جدید حاکمیت انقلابی ایران با کشورهای امپریالیستی، محقق نشد. باوجود انقلاب، خصومت‌های غرب تشدید شد و تحریم‌ها در کنار فقدان استراتژی مناسب اقتصادی - اجتماعی دست‌به‌دست یکدیگر دادند تا عملاً معنای واقعی کلمه ملی شدن نفت در ایران بالفعل نشود.»

این استاد دانشگاه ادامه داد: «پیامدهای ملی شدن نفت قبل از هر چیز ایجاد نهادهای متناسب با سوداگری در بخش انرژی بود و این مناسبات در ساختارهای کلان اقتصاد و شکل‌گیری نهادها نقش تعیین‌کننده‌ای پیدا کردند. این امر اقتصاد کشور را بیش‌ازپیش وابسته به درآمدهای نفتی کرد و اکنون وضعیت به‌گونه‌ای است که اقتصاد ایران بدون درآمدهای نفتی کاملاً فلج می‌شود. در حاکمیت نیز توزیع رانت به یکی از مسائل اصلی اقتصاد تبدیل شد که خود سرمنشأ گسترش فساد به‌شمار می‌آید. دولت‌ها هم که به درآمدهای سهل‌الوصول نفتی تمایل داشتند، به‌جای تقویت پایه‌های مالیاتی در کشور منابع اداره کشور را تنها از طریق فروش نفت به دست آوردند. درنتیجه باوجوداینکه ایران اولین کشور منطقه است که نظام مالیاتی مدرن در آن شروع به کار کرد، امروز بخش مالیاتی ایران وضعیت خوبی ندارد.»

راغفر با اشاره به اینکه هرگاه درآمدهای نفتی در کشور اندکی افزایش می‌یابد، یک رونق اندک و مقطعی در کشور به‌وجود می‌آید، گفت: «در زمان افزایش درآمدهای نفتی، تولید محصولات کشاورزی و صنعتی اندکی افزایش را تجربه می‌کنند و در کل رونقی نسبی حاصل می‌شود، اما نکته این است که هیچ‌کدام از این رونق‌های مقطعی موفق نبودند چراکه صنعت نفت ایران هیچ‌گاه در خدمت تولید و توسعه اقتصاد نبوده است. بنیان‌های تجارت، واسطه‌گری، خریدوفروش زمین، سوداگری در بخش مسکن و مستغلات، واردات کالاهای مصرفی و... دائم در اقتصاد ایران تقویت شدند و در مقابل تولید روزبه‌روز به وضعیت اسفناک‌تری دچار می‌شود. همچنین درآمدهای نفتی خود مروج نوعی سبک زندگی بر اساس مصرف‌گرایی است.»

این کارشناس اقتصادی گفت: «از سال 1338 تا سال 1394 همواره سهم تشکیل سرمایه ناخالص داخلی بخش کشاورزی از کل اقتصاد کشور سه تا پنج درصد بوده است؛ یعنی از هر 100 تومان سرمایه‌گذاری در ایران تنها سه تا پنج تومان آن در بخش کشاورزی صورت گرفته و حدود 20 تا 25 تومان نیز در بخش صنعت مصرف شده است. بخش خدمات هم صاحب سهمی 65 تا 70 درصدی بوده است. همین ارقام نشان می‌دهند که درآمدهای نفتی کشور هیچ نقشی در توسعه بخش کشاورزی ایفا نکرده است. حال می‌توان درک کرد چرا کشاورزی در ایران معیشتی و به شیوه زمان هخامنشی انجام می‌شود. هنگامی‌که در یک بخش سرمایه‌گذاری کافی انجام نمی‌شود و اکثریت‌قریب‌به‌اتفاق فعالان این بخش نیز افراد بی‌سواد هستند طبیعتاً نمی‌توانند فهم درستی از تکنولوژی و روش‌های جدید آبیاری و کشت داشته باشند.»

او ادامه داد:«مشکلات امروز متأثر از ملی نشدن نفت در کشور است. اکنون درآمدهای حاصل از فروش نفت ایران در یک فرایند جهانی، دوباره به کشورهای امپریالیستی بازمی‌گردد و عملاً درآمدهای ایران به جیب آن‌ها می‌رود. مادامی‌که ساختارهای اقتصاد کشور به‌گونه‌ای است که درآمدهای نفتی را در جهت توسعه و آبادانی هزینه نکند، بخش‌های مولد چون کشاورزی امکانی برای رشد نخواهند داشت. ملی نشدن نفت گروه‌های حاشیه در اقتصاد ایران را به متن آورد و اکنون زمان آن است که چاره‌جویی برای مشکلات کنونی کشور انجام شود.»/