سال 80 تا 84 کمترین واردات و 88 تا 91 بیشترین واردات محصولات کشاورزی؛
کشتی کشاورزی چگونه به گل نشست؟
یک بررسی طی سالهای 80 تا 93 نشان میدهد در حالی که کشور از نظر میزان تولید غلات در حد خودکفایی بهسر میبرد، بیشترین میزان واردات در سالهای 88، 89 و 91 انجام شده است، این به معنای آن بود که سیاست جایگزینی واردات در حوزه کشاورزی به شکست انجامید زیرا سیاستهای دولت بهویژه از سالهای 84 تا 92 مبنی بر واردات محصولات کشاورزی به بهانه تنظیم بازار و کاهش تعرفههای واردات محصولات کشاورزی بود تا ...
سعیده فتحی
یک بررسی طی سالهای 80 تا 93 نشان میدهد در حالی که کشور از نظر میزان تولید غلات در حد خودکفایی بهسر میبرد، بیشترین میزان واردات در سالهای 88، 89 و 91 انجام شده است، این به معنای آن بود که سیاست جایگزینی واردات در حوزه کشاورزی به شکست انجامید زیرا سیاستهای دولت بهویژه از سالهای 84 تا 92 مبنی بر واردات محصولات کشاورزی به بهانه تنظیم بازار و کاهش تعرفههای واردات محصولات کشاورزی از یک طرف و ناهمگونی سیاستهای تنظیم بازار با قیمت خریدهای تضمینی که عمدتاً رودرروی یکدیگر قرار میگرفتند باعث شد، تا نهتنها کشور در مسیر خودکفایی قرار نگیرد، بلکه زیرساختهای بخش کشاورزی کشور هم تهدید شود و کشاورزان راغب به تولید محصولات کشاورزی نباشند.
با توجه به آمار (نمودار 1)، در سال 1393 حدود 20.7 میلیون تن محصولات مختلف کشاورزی به ارزش 12.3 میلیارد دلار وارد کشور شد که نسب به سال 1392 از نظر مقدار 23.1 درصد افزایش و از نظر ارزش 9.1 درصد کاهش نشان میدهد. متوسط ارزش هر تن کالای وارداتی کشاورزی حدود 542 دلار بود که نسبت به سال قبل 26.2 درصد کاهش نشان میدهد. در سال 1393 با توجه به کاهش میزان بارندگی و قرار گرفتن کشور در وضعیت بحران آبی، میزان تولیدات بخش کشاورزی در حدود 7.5 درصد افزایش داشت (که در نتیجه فشار بر آبهای زیرزمینی حاصل شده بود) اما با این حال، حدود 16.4 میلیون تن غلات وارد کشور شد که از نظر مقدار و ارزش به ترتیب 45.5 و 9.2 درصد نسبت به سال قبل افزایش نشان میدهد. کاهش ارزش واردات محصولات کشاورزی در سال 1393 نسبت به سال قبل عمدتاً تحت تأثیر کاهش قیمت وارداتی محصولات زراعی شامل ذرت، جو، انواع دانههای روغنی، کنجاله دانههای روغنی و گندم بوده است. کشور ما زمانی بیشترین واردات غلات را داشت که همچنان بر تداوم طرح خودکفایی تأکید میشد. در این سال خود دولت نیز بیشترین میزان افزایش قیمت خرید تضمینی مربوط به گروه حبوبات، دانههای روغنی و ذرت دانهای اختصاص داده بود و این نشاندهنده این است که سایر محصولات بستگی به عرضه و تقاضا و میزان کشش بازار برای آن محصول دارد، اما در واقع این طرح حمایتی بهسختی میتوانست فقط پاسخگوی خسارات وارده به کشاورزان باشد و در واقع ضرر و زیان سنگینی به کشاورزان وارد میکند. در واقع با اختصاص دادن خرید تضمینی به این محصولات، باعث کاهش واردات این محصولات بهویژه روغن خام خواهیم بود، بهطوری که سالانه حدود 1.5 میلیون تن روغن خام به کشور وارد میشود.
نمودار 1: میزان واردات محصولات کشاورزی از سال 80 تا 93
طبق نمودار (1)، از سالهای 1380 تا 1384 میزان واردات محصولات کشاورزی کاهش زیادی نشان میدهد. طی این سالها بهدلیل مساعد بودن شرایط آب و هوایی، اجرای طرح خودکفایی گندم و اعمال سیاست حمایتی خرید تضمینی گندم با نرخی بالاتر از قیمتهای جهانی و بهبود قیمت نسبی خرید تضمینی نسبت به سایر محصولات، موجبات رشد فزاینده گندم در طی این سالها شده است. طی سال 1383 بهدلیل نداشتن واردات ذرت و عدم تکافوی تولید داخل در برآوردن تقاضا، قیمت ذرت بهشدت افزایش یافته بود. این افزایش قیمت به گوشت مرغ و تخممرغ نیز که از این محصول بهعنوان یکی از نهادههای مهم تولید استفاده میکنند، انتقال یافت. طی این سالها بهدلیل اینکه صنایع تولید شکر داخلی در فروش محصولات خود با مشکل روبهرو بودند، همچنین بهدلیل وجود محدودیتهای اداری در واردات شکر و از طرف دیگر تمایل واردکنندگان به واردات شکر خام به جای شکر سفید، شورای اقتصاد وزارت بازرگانی جهت تنظیم بازار، واردات شکر را از تولیدات داخلی تأمین کردند. با توجه به نمودار (2) و (3)، میزان واردات شکر طی سالهای 1380 تا 1383 کمترین میزان واردات و عمدتاً در بخش دولتی تمرکز داشت، اما از سال 1385 به بعد بخش خصوصی اقدام به واردات قند و شکر کردند و در واقعاً نشاندهنده کمتوجهی دولت به بخش خصوصی است.
نمودار 2: تغییرات واردات شکر و قند از سال 80 تا 93
نمودار 3: تغییرات سهم بخش دولتی و بخش خصوصی در واردات شکر به کشور
در سال 1387 بیشترین میزان واردات را شاهد بودیم (نمودار 1)، زیرا در این سال تولید و به تبع آن ارزش افزوده کشاورزی بهدلیل خشکسالی و سرمازدگی محصولات، کاهش زیادی داشت؛ بنابراین در سال 1387 بهدلیل کاهش تولیدات داخلی میزان واردات بیشتری از سالهای گذشته داشتیم، اما در سال 1388 با اینکه شرایط آب و هوایی بهصورت نسبتاً کمی مساعد شده بود، اما با این حال میزان واردات محصولات کشاورزی همچنان افزایش نشان میداد. در سال 1388در کنار واردات بیشتر محصولات کشاورزی، اعتبارات تخصیصیافته در فصل کشاورزی و منابع طبیعی کاهش 27.3 درصدی نسبتاً سال قبل داشت همچنین قیمت خرید تضمینی بیشتر محصولات کشاورزی تغییری نسبت به سال قبل نداشت.
در سال 1389 و 1390 شرایط آب و هوایی کشور مساعدتر شد و به مراتب تولیدات داخلی افزایش نشان داد و در سال 1390 به میزان 14 درصد افزایش تولید داخلی داشتیم. در این سالها میزان واردات محصولات کشاورزی به میزان زیادی کاهش پیدا کرد (نمودار 1) این کاهش عمدتاً در نتیجه اُفت واردات سه محصول اصلی گندم، جو و برنج بوده و واردات عمده اقلام دیگر از افزایش برخوردار بوده است. عمده واردات طی این سالها را میتوان به بخش خصوصی ارتباط داد و میزان واردات شکر از بخش خصوصی (نمودار 3) نیز تأییدکننده این موارد است. در سال 1389 قیمت خرید تضمینی در برخی اقلام (9 محصول) کشاورزی افزایش و در بقیه (11 محصول) بدون تغییر ماند. در سال 1390 عمده محصولات از طرح حمایتی خرید تضمینی برخوردار بودند که بیشترین قیمت خرید تضمینی به پنبه وَش و چغندرقند بود که با 20 درصد رشد نسبت به سال قبل روبهرو شدند. همچنین در این سال بابت خسارتهای وارده به کشاورزان 10.2 هزار میلیارد ریال غرامت پرداخت شد که نسبت به سال قبل 77.6 درصد افزایش نشان میدهد؛ بنابراین این موارد نشانگر حمایت بیشتر دولت از کشاورزان و محصولات آنها است.
در سال 1391 بیشترین میزان واردات محصولات کشاورزی را طی سالهای 1380 تاکنون شاهد بودیم (نمودار 1) که بیشترین واردات مربوط به غلات عمده شامل گندم، برنج، جو و برنج به ارزش 6.3 میلیارد دلار میشد که در مقایسه با سال قبل از نظر مقدار و ارزش به ترتیب 132.8 و 112.8 درصد افزایش نشان میدهد. با اینکه در این سال شرایط آب و هوایی کشور بسیار مساعد بود. از طرفی میزان تولیدات داخلی نیز در حدود 7.7 درصد افزایش داشت (تولیدات زراعی و باغی به ترتیب از رشد 6.9 و 13.5 درصدی برخوردار بودند) اما شاهد بیشترین میزان واردات محصولات کشاورزی بودیم که زمانی این آمار بالای واردات را داشتیم که از نظر میزان تولید غلات تقریباً خودکفا بودیم و نیاز به واردات محصولات کشاورزی بهویژه غلات بسیار کمتر بود؛ بنابراین میزان واردات بیش از نیاز باعث تلمباری محصولات داخلی در انبارها، فقدان موازنه در عرضه و تقاضا و افزایش ضایعات محصولات شد.
در سال 1391 بیشترین میزان افزایش قیمت خرید تضمینی مربوط به سویا بود و محصولات دیگر نیز شامل این طرح حمایتی میشدند، اما در کنار آن، بابت خسارتهای وارده به کشاورزان مبلغ 8.4 هزار میلیارد غرامت پرداخت شد که نسبت به سال زراعی قبل 17.4 درصد کاهش یافت و همچنین اعتبارات سرمایهای جهت توسعه کشاورزی و منابع طبیعی و منابع آب، نسبت به سال گذشته 83.1 درصد کاهش نشان میداد. شاخص بهای تولیدکننده گروه کشاورزی در مقایسه با سالهای قبل افزایش نشان میدهد و این رشد قابل ملاحظه که عمدتاً از سه ماهه چهارم سال 1389 و تحت تأثیر اجرای طرح هدفمندسازی یارانهها افزایش یافت باعث انتقال هزینه تولید به مصرفکننده و به تبع آن افزایش شاخص قیمت کالاها و خدمات مصرفی در سال 1391 شده است و همانگونه که پیشبینی شده بود، تورم ناشی از این طرح نهتنها گریبانگیر بخش کشاورزی شد، بلکه باعث افزایش قابل ملاحظه قیمت محصولات تولیدی در بخش کشاورزی شد. واردات بالای محصولات کشاورزی بیشترین آسیب را به محصولات تراریخته رساندند و با داشتن پنج میلیارد دلاری محصولات تراریخته سبب تلمبار شدن حدود 120 تن از این محصولات در انبارها و نابودی آنها و به مراتب عدم تداوم دانشمندان در این زمینه شد.
طی سالهای 1380 تا 1393 ضریب خودکفایی در تولید دانههای روغنی، کنجاله دانههای روغنی و روغن نباتی خام در سطح پایین قرار گرفت و عمده نیاز کشور از طریق واردات تأمین شد و شرایط مزبور باعث شده است که سالانه حدود سه میلیارد دلار ارز جهت واردات این محصولات از کشور خارج شود، اما در مقابل، ضریب خودکفایی غلات عمده طی سالهای 1380 تا 1393 حدود 59.4 درصد است (گندم و جو بیشترین ضریب خودکفایی را دارند). با این حال، وابستگی کشور به واردات غلات باعث شده است که سالانه حدود 4.4 میلیارد دلار ارز جهت واردات غلات اختصاص یابد. نکته قابل توجه این است که هر سالی که بیشترین میزان واردات محصولات کشاورزی را داشتیم، سالی بود که بیشترین میزان واردات گندم، ذرت و کنجاله روغنی را داشتیم.
میزان واردات حبوبات طی سالهای 1380 تا 1384 بسیار ناچیز بود (نمودار 6) اما بعد از سال 1384 سال به سال روند افزایشی قابل ملاحظهای داشت. میزان واردات برنج و روغن نباتی در طی این مدت طولانی روند تقریباً خطی را سپری میکند (نمودار 4 و 5) و این نشاندهنده عدم برنامهریزی کارآمد جهت کنترل واردات این دو محصول است. آمارها نشان میدهد که میزان ضریب خوداتکایی برنج در کشور از 61 درصد در سال 1380 به 40 درصد در سال 1392 رسیده است، اما در سال 1393 به 44 درصد رسید. شاید این روند کاهش تولید و افزایش واردات بهویژه از سال 1385 به بعد را بتوان متأثر از سیاست کاهش تعرفه بر واردات برنج از 150 درصد در سال 1384 به 21 درصد در سال 1387 دانست. روند واردات برنج گرانقیمت به کشور و حتی مازاد بر مصرف و حمایت نکردن از سود و زیان کشاورزان برنجکار در کشور (اختصاص دادن قیمتهای پایین در طرح حمایتی خرید تضمینی) باعث شده است که در سالهایی که واردات برنج بالا بوده است، محصولات کشاورزان ایرانی در انبارها تلمبار شوند و حتی رو به نابودی بروند همچنین باعث کاهش انگیزه کشاورزان به کشت برنج شود که این خود باعث خنثیسازی سیاستهای خوداتکایی در تولید برنج خواهد شد.
نمودار 4: تغییرات میزان واردات غلات (گندم، جو، برنج و ذرت) از سال 80 تا 93
نمودار 5: تغییرات میزان وادرات کنجاله دانههای روغنی و روغن نباتی از سال 80 تا 93
نمودار 6: تغییرات میزان واردات حبوبات، انواع میوه وانواع گوشت (دامی و مرغ) از سال 80 تا 93
با توجه به اینکه در سال 1384 کمترین و در سالهای 1388، 1391 بیشترین میزان واردات محصولات کشاورزی را داشتیم، بنابراین مقایسهای بین نوع محصولات کشاورزی وارداتی در این سالها صورت گرفته است (نمودار 7). طی سالهای 1380 تا 1384 میزان واردات کشاورزی بسیار کاهش داشت که در این سالها کمترین میزان واردات غلات بهویژه گندم و جو را داشتیم هرچند که واردات جو مجدداً افزایش داشت. طی این سالها میزان واردات شکر و ذرت نیز بسیار کاهش داشت و با برنامهریزی بسیار کارآمدی که دولت در تأمین شکر داخلی داشت، وضعیت بازار داخلی را بسیار رونق بخشیده بود، اما با نداشتن واردات ذرت، قیمت مرغ و تخممرغ افزایش داشت. طی این سالها قیمتی که برای طرح حمایتی خرید تضمینی به محصولات کشاورزی اختصاص داده بود، حتی بیشتر از میزان تورم در همان سالها بود و همچنین با جبران خسارات وارده به کشاورزان باعث سودآوری کشاورزان نیز میشد.
اما در سال 1388 از یک طرف بیشترین میزان واردات محصولات کشاورزی را داشتیم و از طرف دیگر بهدلیل خشکسالی و سرمازدگی، نداشتن تولیدات داخلی بالا و عدم حمایت دولت از خسارات کشاورزان و محصولات تولیدی آنها بیشترین محصولات انباری و بیشترین ضرر کشاورزان را داشتیم. در این سال 29 درصد گندم وارداتی را شاهد بودیم این در حالی بود که همچنان تأکید دولت در خودکفایی محصولات کشاورزی بهویژه غلات بود. بهدنبال آن در سال 1389 با اینکه شرایط آب و هوایی مساعدتر بود و میزان تولیدات داخلی بالایی نسبت به سال گذشته داشتیم، اما همچنان وابستگی به واردات محصولات کشاورزی بهویژه غلات و عدم حمایت از کشاورزان باعث زیان مجدد به کشاورزان شد. بالاترین میزان این خسارت زمانی پدیدار شد که سطح زیر کشت سال به سال کاهش پیدا کرد و درصد خودکفایی در محصولات هر سال کاهش داشت و هنوز از آن آمار 61 درصدی خودکفایی در برنج بسیار فاصله داریم. در سال 1391 نیز در کنار بحران آبی در کشور، میزان تولیدات داخلی بالایی داشتیم، اما با این حال میزان واردات محصولات کشاورزی تا حدی بود که در برخی محصولات ازجمله برنج مازاد بر نیاز وارد کشور میشد و به محصولات انباری کشاورزان داخلی نیز افزون میشد و شاید بیشترین زیان وارده به بخش کشاورزی، کاهش سطح زیر کشت محصولات کشاورزی باشد. متأسفانه دولت در زمینه صادرات هم هیچ اقدام و برنامه مشخصی نداشته است. در کنار آن، اعتبارت بسیار اندکی برای جبران خسارات کشاورزان و خرید تضمینی محصولات آنها اختصاص داشت. این عوامل تحت تأثیر اجرای طرح هدفمندسازی یارانهها بود که باعث انتقال هزینه تولید به مصرفکننده و به تبع آن افزایش شاخص قیمت کالاها و خدمات مصرفی در سال 1391 شده بود.
نمودار 7: مقایسه محصولات کشاورزی وارداتی در سال 84 (با کمترین میزان واردات) و سالهای 88، 91 و 93 (با بیشترین میزان واردات)
D-950223-01
دیدگاه تان را بنویسید