زنگ خطر برای امنیت اقتصادی ایران با افزایش سیل‌خیزی

به گزارش خبرنگار ایانا، گزارش امسال سازمان ملل در روز جهانی آب، حاوی نکات تکان‌دهنده‌ای برای ایران است. بر اساس این گزارش در حال حاضر، از هر ۴ نفر، سه نفر در کشورهایی با تنش آبی آبی زندگی می‌کنند. ارزیابی جدید امنیت جهانی آب سازمان ملل نشان می‌دهد که تعداد افرادی که به‌خاطر کمبود آب آشامیدنی سالم، نبود سرویس‌های بهداشتی و بهداشت جان خود را از دست می‌دهند، بیشتر از بلایای مرتبط با آب (مثل سیل و خشکسالی) است.

در متن این گزارش آمده است که «بدون امنیت آبی، کشورها به سادگی قادر به حمایت از اکوسیستم‌های آب شیرین، معیشت و رفاه انسان‌ها نیستند. این ارزیابی جهانی چالش‌های مهم توسعه را به‌نمایش می‌گذارد و نشان می‌دهد که برای تحقق اهداف توسعه پایدار مرتبط با آب باید روی بحث‌های سیاست‌گذاری در هفت سال باقی‌مانده (تا ۲۰۳۰) متمرکز شد».

پژوهشگران سازمان ملل برای ارائه تصویری واقعی‌تر از وضعیت امنیت آبی در سطح جهان، امنیت آب را بر پایه ۱۰ مؤلفه یا بُعد شامل آب آشامیدنی، بهداشت، سلامتی، کیفیت آب، در دسترس بودن آب، ارزش آب، حاکمیت آب، ایمنی انسانی، ایمنی اقتصادی و ثبات منابع آبی ارزیابی کرده‌اند. نتایج این ارزیابی نشان می‌دهد که در حال حاضر ۷۸ درصد از جمعیت جهان (۶.۱ میلیارد نفر) در کشورهایی زندگی می‌کنند که از نظر وضعیت آبی، نا امن محسوب می‌شوند.

منابع نفت و گاز منجر به امنیت آبی نمی‌شود

در گزارش سازمان ملل، یک گزاره خوب برای ایران وجود دارد و آن این است که نام کشورمان در میان 23 کشور دارای شرایط بد از نظر شرایط آبی قرار ندارد اما نام ایران در میان 23 کشور دارای شرایط خوب آبی هم نیست.

نکته نگران کننده این گزارش برای سرزمین خشک ایران، بخشی است که بر اساس نظر پژوهشگران سازمان ملل، مصرف بهینه آب همیشه به معنای وجود امنیت آبی نیست. بسیاری از اقتصادهای ملی که تحت تاثیر فعالیت‌های نفتی و معدنی هستند، ارزش اقتصادی بالایی به ازای هر واحد آب مصرفی دارند (۱۰۰ دلار برای هر متر مکعب، یا بالاتر)، اما این امر الزاماً منتهی به افزایش امنیت آبی در سایر بخش‌ها نظیر حکمرانی آبی، بهداشت(WASH) و امنیت انسانی نمی‌شود.

نکته نگران کننده دیگر این گزارش نیز درباره کشورهایی است که در معرض خطر سیل و خشکسالی قرار دارند. بر اساس آنچه در سازمان ملل ارائه شده است، کشورهایی با این مشخصات با چالش‌های پیچیده‌ای مواجه هستند که امنیت اقتصادی آنها را تهدید می‌کند.

افزایش سیل‌خیزی در ایران و خطر برای اقتصاد

آن‌طور که در گزارش سازمان ملل آمده است، به‌طور منطقه‌ای، قاره آفریقا داری بالاترین تعداد کشورهای در معرض خطر سیل و خشکسالی است، این در حالی است که رشد جمعیت، شهرنشینی و صنعتی شدن را نیز تجربه می‌کند. زیرساخت‌های نامناسب در کنار ظرفیت پایین برای مدیریت اثرات بلایای مرتبط با آب، ناامنی آبی را در این قاره تقویت می‌کند.

اگرچه نامی از ایران در گزارش سازمان ملل نیامده است اما وضعیت ایران از نظر سیل‌خیزی چگونه است؟ آمارهای منتشر شده از سوی سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری نشان می‌دهد که روند وقوع سیل در ایران رو به افزایش است. بر اساس آمارهای منتشر شده توسط سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری، طی 70 سال گذشته 8449 سیل در استان های کشور به ثبت رسیده است که نیمی از آنها مربوط به 20 سال اخیر بوده است. این بدان معناست که در ایران هر سال دست‌کم میزبان 120 سیل بوده‌ایم، یعنی به‌طور میانگین هر 3 روز یک سیل را تجربه کرده‌ایم.

تعداد سیل‌های ایران در دهه 30 یعنی از سال 1330 تا 1339، در سراسر کشور 179 مورد بوده است. در حالی که این رقم در دهه 40 با بیش از 20 درصد افزایش نسبت به دهه قبل به رقم 215 مورد سیل رسیده است.

ایران در دهه 50 شاهد وقوع 404 فقره سیل بوده است. در دهه 80 شاهد رشد 89 درصدی وقوع سیل نسبت به دهه ماقبل بوده‌ است. در دهه 60، 70 و 80 تعداد دفعات وقوع سیل در کشور با رشدی تصاعدی به ترتیب به یک هزار و 231، دو هزار و 97 و یک هزار و 581 فقره رسیده است. در دهه 90 تا 6 ماهه ابتدای سال 94 نیز 552 مورد سیل رخ داده است.

بعد از این تاریخ، آمار منسجمی از وقوع سیل در کشور وجود ندارد اما بررسی‌ها نشان می‌دهد، یکی از گسترده‌ترین و مخرب‌ترین سیل‌های نیم قرن اخیر سراسر ایران را در فروردین 98 تجربه کرده‌ایم. تا جایی که این سال، به نام سال سیل نامگذاری می‌شود و حتی کمیته‌ای برای بررسی علل سیل در نهاد ریاست جمهوری شکل می‌گیرد. در این سال 138 مورد سیل بزرگ و کوچک در سطح حوضه‌های آبخیز کشور، رخ می‌دهد. این سیلاب‌ها در پهنه‌ای به وسعت ۲۵ استان رخ می‌دهد و خسارات جانی و مالی سنگینی بر جای می‌گذارد. بعلاوه به دفعات در مناطق مختلف کشور شاهد سیل‌های بزرگ و کوچک تا ماه‌های پایانی سال بوده‌ایم.

طبق گزارش سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری باوجود حاکم بودن شرایط خشکسالی در کشور در سال 99، از مجموع 191 مورد بارش مؤثر در سطح حوضه‌های آبخیز، 113 مورد سیل کوچک و بزرگ منجر به خسارت در 22 استان کشور در این سال رخ داده است. در سال 99 در جنوب ایران در پی بارش‌های ۱۵ و ۱۶ آذرماه بیش از هفت استان کشور درگیر سیل می‌شود و پنج نفر در استان هرمزگان و دو نفر در استان بوشهر به دلیل وقوع سیلاب جان خود را از دست می‌دهند.

در ابتدای تابستان 1400 هم شاهد وقوع سیلاب در مناطق مختلف کشور بودیم. در سال 1401 نیز سیلاب 17 استان کشور را درگیر می‌کند و خسارات جانی و مالی فراوانی در استان‌های مختلف از جمله استان تهران بر جای می‌گذارد.

سیل‌خیزترین استان‌ها کدامند؟

آمارها نشان می‌دهد که 43 درصد همه سیل‌هایی که در 20 سال اخیر در ایران جاری شده است، در استان‌های فارس، گلستان، خراسان رضوی، هرمزگان و سیستان و بلوچستان رخ داده است. این 5 استان از سال 1380 تا آبان 1400، محل وقوع 1923 سیل کوچک و بزرگ بوده‌اند و قربانیان اصلی این پدیده محسوب می‌شوند.

بنابر آنچه منابع رسمی اعلام می‌کنند، استان گلستان به‌عنوان یکی از استان‌هایی که حدود 20 درصد سطح آن را جنگل پوشانده و 59 درصد آن را مراتع اشغال کرده‌اند، یکی از استان‌های سیل‌خیز ایران است. در حالی که مطالعات نشان می‌دهد، پوشش طبیعی مانع بروز سیلاب خواهد بود. پس چه عاملی باعث شده است که این استان سرسبز در گروه استان‌های دارای مخاطره در زمینه سیل قرار گیرد؟

کارشناسان بر این باورند که بهره‌برداری بی‌قاعده از طبیعت و وجود دام بیش از ظرفیت مراتع در سراسر کشور، یکی از مخاطره‌های اصلی برای کشور ایران از نظر وقوع سیلاب خواهد بود.

با توجه به هشدارهای سازمان ملل در رابطه با خطری که سیلاب برای اقتصاد کشورهای در معرض این پدیده دارد، نیاز داریم که بیش از گذشته برای مدیریت عوامل مخرب طبیعت برنامه داشته باشیم و راهکارهای مناسب کنترل سیلاب، نظیر اجرای پروژه‌های اصولی آبخیزداری و آبخوان‌داری را در دستور کار قرار دهیم تا اقتصاد ایران از گزند افزایش سیل‌خیزی در امان بماند.

گزارش از لیلا مرگن