بلایت، بلای شمشادهای سبز گیلان
بهروز کرمدوست مریان - مدیر تحقیقات و نوآوری شرکت سهامی جنگل شفارود
گونه شمشاد با نام علمی Buxus-hyrcana از تیره Buxaceae یکی از گونههای نادر و همیشه سبز جنگلهای گیلان، درختی گرما دوست و سایه پسند بوده وطالب آب و هوای بحری بومی ناحیه رویشی خزری است. نام علمی آن از واژه یونانی pychnos به معنای انبوه گرفته شده و آن به دلیل تراکم و فشردگی چوب است. بهترین رویشگاه آن در ارتفاع 20 تا 400 متری از سطح دریا قرار دارد، ولی تا ارتفاع 1200 متری نیز مشاهده شدهاست درختان شمشاد اکثراً به صورت متراکم و انبوه بیشتر به صورت خالص مشاهده میشوند، انبوهی شمشاد گاه به حدی است که عبور و مرور را مشکل ساخته و پناهگاه خوبی نیز برای حیات وحش ایجاد میکند و این مکانها محل امنی برای زندگی و زاد و ولد جانوران و پرندگان به حساب میآیند. در صورت از بین رفتن این درختان همیشه سبز، حیات جانوران نیز به خطر میافتد با توجه به تغییرات آب وهوای ایجاد شده طی سالهای اخیر، این گونه موقعیت حساسی در اکوسیستم جنگلهای گیلان پیدا کرده به طوری که میتوان از آن به عنوان گونه در معرض تهدید یاد نمود.
آسیب پذیر بودن این گونه و تخریب در ارتفاعات پایین و همچنین ناسازگاری با ارتفاع بالاتر شمشاد را با محدودیت رویشگاهی مواجه ساخته و به همین لحاظ اهمیت حفاظت و حمایت از این گونه را دو چندان میکند .
زیست شناسی (بیولوژی بیماری) :
این بیماری از سال 89 به جان رویشگاههای شمشاد گیلان افتادهاست. رویشگاههای شمشاد جنگلهای آستارا و تالش نخستین میزبان این بیماری بودهاند، مهمان ناخواندهای که از ترکیه و آذربایجان وارد کشورمان شدهاست - بلایت در طول سه سال به تدریج از طریق باد و باران حیوانات ، انسان - دام ، حرکت ماشینها و پرندگان و حشرات در نوار شمالی جنگلهای گیلان گسترش یافته به طوریکه رد و پای آن در جنگلهای مازندران و گلستان هم دیده شدهاست بیماری بلایت یا آتشک در شمشاد Box wood Blight از جمله بیماریهای مخرب و بسیار خطرناکی است که طی سالهای اخیر در بسیاری از کشور های اروپایی - امریکایی و آسیایی و اخیراًدر ایران روی این گونه مشاهد شده و سبب خزان ویا از بین رفتن سریع تودهها ی شمشاد شدهاست عواملی بیماری ، قارچی به نام علمی calonectria pseudonaviculata که به عنوان عامل محزب درختان شمشاد معرفی شده است .
میزبان این قارچ منحصراً گیاهان شمشاد هستند. بیماری از طریق روزنه های برگ وارد درختان میشود و میتواند بدون میزبان پنج تا هفت سال در خاک و لاشبرگ زنده بماند. این موجود زنده به تدریج باعث چروکیدگی و ایجاد لکههای قهوهای و زرد در برگ گیاه شده و در صورت بالا بودن رطوبت نسبی در طول 10 تا 7 روز سبب خشک شدن آن می شود، توسعه بیماری سبب ایجاد حالت سوختگی، ریزش برگها و خزان یکنواخت نهالها، درختچهها و درختان شمشاد میشود که این حالت معمولاً از قسمت تحتانی گیاه شروع و به سمت تاج درخت پیش میرود و در آخرین مرحله سبب سر خشکیدگی در گیاه شده و استمرار بیماری در چند سال متوالی منجر به خشکیدگی کامل آنها میشود. این خشکیدگی در تمام مراحل زیستی این گونه از نهال تا درختان مسن دیده میشود و این در حالی است که به علت محدود بودن رویشگاه شمشاد و مطرح بودن آن به عنوان یک گونه نادر و در حال نابودی، بیماری میتواند سبب مرگ و انقراض نسل آن شود.
نحوه اجرای اقدمات پیشگیری و کنترل بیماری:
بر اساس مشاهدات و اطلاعات صحرایی حدود 12 هزارهکتار از مناطق حفاظت شده جنگلهای گیلان دارای پوشش گیاهی شمشاد است که تقریبا نیمی از آن به بیماری بلایت مبتلا شده است که از این مقدار چیزی در حدود 300 هکتار مربوط به طرح جنگلداری گیسوم یک (سمنده کیش ) تحت مدیریت شرکت شفارود است. طبق بررسیهای به عمل آمده فقط 250 هکتار از 6 هزار هکتار رویشگاه شمشاد آلوده جنگلهای گیلان خالی از سکنه بوده و قابلیت اجرای طرح مطالعاتی و مقابله را دارد و بقیه رویشگاههای مناطق حفاظت شده در حاشیه روستاها و در نزدیکی رود خانهها قرار دارد. در صورت سمپاشی یا سوزاندن برای ساکنان و محیط زیست این مناطق مشکلاتی ایجاد خواهد شد. طبق محاسبات کارشناسی انجام شده برای کنترل و مهار بیماری در سطح 6 هزار هکتار جنگلهای شمشاد گیلان به صورت پیشنهادی بالای 25 میلیارد تومان بودجه نیاز است. شرایط حادث شده در تودههای شمشاد و روند روبه رشد و گسترش بیماری بلایت در آن از نظر سرعت، شدت و وسعت آلودگی، نگرانیهایی را در سازمانها - دستگاههای اجرایی - علمی و تحقیقاتی و تشکلهای زیست محیطی و غیره ایجاد کردهاست . هر گونه تصمیمگیری در جهت کنترل و در مان جنگل کار آسانی نبوده عزم و برنامهریزی ملی همه متولیان دست اندرکار محیط زیست طبیعی را میطلبد، زیرا شمشاد هیرکانی به عنوان یک گونه آندمیک(بومی) و میراث جنگلهای ناحیه رویشی خزری نیاز به حفاظت ویژه داشته و اکنون تغییراتی در بدنه این توده ایجاد شدهاست که شاید نیاز به انجام دخالتهای کلی در جهت پیشگیری از توسعه بیماری و کنترل آن باشد؛ لیکن با توجه به محدودیت رویشگاه سرعت انتشار بیماری و مکانسیم اثر آن انجام مطالعات همه جانبه در جهت جلوگیری از رشد بیماری در فرصت محدود نیاز به استفاده از امکانات، پتانسیل و توان کارشناسی محققین و مسئولین اجرایی با تامین اعتبارات لازم و حضور همه جانبه در عرصه است. با توجه به وضعیت مناطق آلوده در گیلان به منظور اثر بخشی عملیات پیشگیری و کنترل بیماری، مناطق آلوده به صورت 4 طبقهبندی کلی به شرح زیر تقسیم بندی میشود.
طبقه 1 - با شدت آلودگی صفر ( فاقد آلودگی ):
مناطقی است که فاقد هر گونه آلودگی به بیماری بوده و یا حداقل طبق مشاهدات انجام شده علائم بیماری در آنها مشاهده نشدهاست. ولی در مجاورت نزدیکترین کانون آلودگی قرار دارند در این حالت بهترین اقدام پایش بیماری به طور دورهای و دقیق خواهد بود تا با مشاهده اولین علائم بیماری در کوتاه ترین زمان ممکن نسبت به هر گونه اقدامی تصمیمگیری و به محض مشاهده اولین علائم بیماری نسبت به مهار آن اقدام شود .
طبقه 2 - با شدت آلودگی بین ( 1 تا 25 درصد ):
مناطقی که جدیداً به بیماری آلوده شده و عامل بیماری زا روی پوشش کف جنگل بر روی نهالها در حال فعالیت است و یا بیماری علاوه بر نو نهالها و نهالهای شمشاد واقع در پوشش کف جنگل تا ارتفاع حدود یک و نیم متری از کف بالا آمده و توده نیز به صورت انبوه است. در این شرایط بهترین روش حذف و امحاء تمام نهالهای آلوده در منطقه است. برای حذف نهالهای آلوده با در نظر گرفتن موقعیت و شرایط منطقه آلوده یکی از روش هایی زیر توصیه میشود:
سوزانیدن نهالها با استفاده از شعله افکن، تمام نهالها را از خاک بیرون آورده در در همان مکان دپو و سپس آنها را آتش زد، در مناطقی که امکان استفاده از شعله افکن وجود ندارد با آب اکسیژنه همراه با آب مقطر نهالهای آلوده را ضد عفونی کرد. با استفاده از دستگاههای مکنده برگ، تمام برگهای آلوده باقی مانده روی خاک را جمعآوری و سپس آنها را در یک محل تخلیه و معدوم کرد. نهالها و درختچههای شمشاد آلوده به بیماری قطع و با سوزاندن آنها منبع آلودگی را حذف کرد.
طبقه 3 - با شدت آلودگی بین ( 26 تا 50 درصد) :
مناطقی که بیماری تمام یا قسمت اعظم رویشگاه شمشاد را فرا گرفته و در حالت خزان کلی و جوانهزنی متناوب قرار دارند. در چینین حالتی بایستی نسبت به محصور نمودن کامل قطعات و به کارگیری قرقبان در هر پارسل آلوده و انجام مراقبتهای لازم برای جلوگیری از هر گونه تردد باید در دستور کار قرار گیرد.
طبقه 4 - با شدت آلودگی بیش از ( 50 درصد ):
مناطقی که شمشاد در آن اکثراً خشک و در حال زوال است و آثار زادآوری در آن به حداقل رسیدهاست در این حالت لازم است.
الف: نسبت به انجام برشهای بهداشتی همراه پوست کنی و ضد عفونی مقطوعات اقدام شود.
ب: مازاد مقطوعات در یک نقطه جمع آوری و نسبت به امحاء آنها اقدام شود.
ج: نسبت به قرق و محصور سازی منطقه اقدام شود.
نتیجه گیری و پیشنهادات:
لازم به ذکر است چنانچه روند گسترش بیماری بلایت ادامه یابد و چارهای برای کنترل آن اندیشیده نشود، دست کم تا 10 سال دیگر نز دیک به 80 درصد رویشگاههای شمشاد از بین خواهد رفت. به نظر می رسد بلای زردی که به جان شمشاد های سبز گیلان افتاده با وجود درک محدودیتهای منابع سازمانهای مدخل هنوز آنگونه که باید از سوی مسئولین کشوری جدی گرفته نشدهاست؛ اما شایسته است با اقدام موثر و همچنین تدوین برنامه مشخصی از گسترش این بیماری جلوگیری شود تا در آینده نه چندان دور شاهد از بین رفتن این گونه در خطر انقراض و میراث گرانبها در جنگل های هیرکانی نباشیم.
دیدگاه تان را بنویسید