جنگل سبز می‌ماند؛ وقتی مردم و فناوری هم‌صدا شوند

آتش‌سوزی‌های مکرر در جنگل‌ها و مراتع کشور طی سال‌های اخیر، نه‌تنها خسارت‌های گسترده‌ای به منابع طبیعی وارد کرده، بلکه زنگ خطری جدی برای محیط‌زیست و امنیت زیستی کشور به صدا درآورده است. تغییرات اقلیمی، کاهش بارندگی، خشکسالی‌های پی‌درپی و افزایش دما، شرایطی را رقم زده‌اند که وقوع حریق را بیش از گذشته محتمل و مهار آن را دشوارتر کرده‌اند. در چنین وضعیتی، تداوم روش‌های سنتی دیگر کارساز نیست و گذر به شیوه‌های نوین مبتنی بر فناوری‌های هوشمند، آموزش هدفمند، هماهنگی نهادی و مشارکت جوامع محلی، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر به شمار می‌رود. این یادداشت به بررسی این ضرورت‌ها و راهکارهای کلیدی در مهار آتش‌سوزی‌های منابع طبیعی می‌پردازد.

شناسایی، پایش و کنترل آتش با ابزارهای فناورانه

تصاویر ماهواره‌ای و سامانه‌های هوشمند به‌عنوان ابزارهایی حیاتی در مدیریت بحران‌های آتش‌سوزی شناخته می‌شوند. این تصاویر به‌صورت روزانه و لحظه‌ای امکان شناسایی نقاط داغ و مناطق مشکوک به حریق را فراهم می‌کنند و استفاده از سنجنده‌هایی مانند MODIS، VIIRS و Sentinel سرعت واکنش نیروهای حفاظتی را به شکل چشمگیری افزایش می‌دهد. در کنار این ابزارها، سامانه‌های ملی و بین‌المللی رصد آتش مانند سامانه پایش حریق سازمان منابع طبیعی، هشدارهای زودهنگام و تصمیم‌گیری هدفمند را تسهیل کرده‌اند. اتصال این داده‌ها به سامانه‌های GIS و مراکز فرماندهی و کنترل نیز هدایت دقیق عملیات اطفا، نقشه‌برداری، تعیین شعاع خطر و ارزیابی خسارت پس از حریق را ممکن می‌سازد.

پایش تغییرات پوشش گیاهی و رطوبت خاک از طریق داده‌های ماهواره‌ای نیز می‌تواند در شناسایی مناطق پرخطر و تهیه نقشه‌های پهنه‌بندی خطر نقش مهمی ایفا کند. این اقدامات زمینه‌ساز تشکیل سامانه ملی یکپارچه پایش و مدیریت حریق و همکاری گسترده میان سازمان منابع طبیعی، سازمان هواشناسی، وزارت ارتباطات و مراکز علمی خواهد بود.

حرکت به‌سوی پیشگیری هوشمندانه به‌جای واکنش صرف

مقابله با آتش‌سوزی تنها به عملیات اطفا محدود نمی‌شود و شناسایی عوامل انسانی و اقلیمی زمینه‌ساز حریق، اهمیت ویژه‌ای دارد. پایش مناطق پرخطر بر اساس سوابق آتش‌سوزی، اجرای طرح‌های آموزشی و فرهنگ‌سازی برای جوامع محلی و مدیریت پوشش گیاهی مستعد اشتعال در حاشیه جنگل‌ها، بخشی از این اقدامات پیشگیرانه محسوب می‌شود. بهره‌گیری از سامانه‌های پایش آنی، توسعه هشداردهنده‌های سریع، پهپادها، دوربین‌های مداربسته و نقشه‌های GIS نیز از دیگر ابزارهای مهم در این زمینه به شمار می‌روند.

آمادگی تیم‌های واکنش سریع و مشارکت مردمی

وجود تیم‌های واکنش سریع آموزش‌دیده و مجهز در مناطق بحرانی از ارکان اصلی مهار آتش‌سوزی است. آموزش مستمر نیروهای یگان حفاظت، داوطلبان مردمی و جوامع محلی، تجهیز آن‌ها به ابزارهای فردی اطفا مانند دمنده، آتش‌کوب و بی‌سیم و تشکیل گروه‌های همیار طبیعت می‌تواند سرعت و اثربخشی عملیات اطفا را افزایش دهد. همچنین، مشارکت مؤثر مردم در قالب گزارش‌دهی سریع و حضور فعال در اطفای اولیه آتش‌سوزی، همراه با نهادینه‌سازی فرهنگ پاسداری از منابع طبیعی و آموزش نسل جوان، نقش کلیدی در کاهش خسارت‌ها دارد.

همکاری نهادی و مدیریت یکپارچه بحران

مدیریت کارآمد بحران آتش‌سوزی نیازمند هماهنگی و همکاری بین‌سازمانی است. همکاری میان نهادهایی مانند سازمان هواشناسی، اورژانس، هلال‌احمر، جهاد کشاورزی، راهداری، بسیج و منابع طبیعی، تدوین طرح‌های عملیاتی مشترک در زمان بحران و تشکیل ستاد هماهنگی ملی اطفای حریق می‌تواند سرعت عمل و کارایی در واکنش به حوادث را به میزان قابل توجهی افزایش دهد.

اجرای قوانین بازدارنده و نوسازی تجهیزات

قوانین بازدارنده نقش مهمی در کاهش عوامل انسانی مؤثر بر آتش‌سوزی دارند. ممنوعیت سوزاندن بقایای کشاورزی در حاشیه جنگل‌ها و مراتع، برخورد قانونی با عاملان عمدی حریق و الزام بهره‌برداران به گذراندن دوره‌های آموزشی در مناطق حساس از جمله اقدامات ضروری در این زمینه است. علاوه بر آن، نوسازی تجهیزات یگان‌های حفاظت، تأمین خودروهای سبک اطفا، لباس‌های ضدحریق، دمنده‌ها و ابزارهای ایمنی به همراه اختصاص بودجه پایدار و بیمه نیروهای عملیاتی از ملزومات مقابله مؤثر با این بحران محسوب می‌شود.

هشدارهای حفاظتی در فصل گرما

با آغاز فصل گرما، خطر آتش‌سوزی در جنگل‌ها و مراتع افزایش می‌یابد و رعایت هشدارهای حفاظتی اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند. خودداری از روشن کردن آتش، خاموش‌سازی کامل خاکسترها در صورت ضرورت استفاده از آتش، پرهیز از رها کردن ته‌سیگار یا زغال نیم‌سوز در طبیعت و ممنوعیت سوزاندن بقایای کشاورزی در نزدیکی عرصه‌های طبیعی از جمله موارد ضروری است. همچنین، مشاهده هرگونه دود یا آتش باید به‌سرعت به سامانه‌های ۱۳۹ و ۱۵۰۴ گزارش شود.

در این میان، تقویت گروه‌های دیده‌بان محلی، تجهیز دهیاری‌ها به ابزارهای اولیه اطفا، آموزش جوامع محلی، هماهنگی با شوراها و دهیاری‌ها برای اعلام سریع حریق و افزایش گشت‌های نیروهای یگان حفاظت در مناطق بحرانی، اقداماتی است که نقش مؤثری در کاهش خطر آتش‌سوزی خواهد داشت.

آتش‌سوزی در عرصه‌های منابع طبیعی، تهدیدی جدی است که تنها با ترکیبی از فناوری‌های نوین، آموزش و فرهنگ‌سازی، همکاری بین‌بخشی، قوانین بازدارنده، نوسازی تجهیزات و مشارکت فعال مردم می‌توان با آن مقابله کرد. در دوران تغییرات اقلیمی و فشارهای زیست‌محیطی، عبور از شیوه‌های سنتی و حرکت به‌سوی پایش لحظه‌ای و پیشگیری هوشمندانه ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است و حفاظت از منابع طبیعی را باید به اولویتی ملی تبدیل کرد.

ابراهیم پیرزادیان؛ جانشین فرمانده یگان حفاظت سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور