کشاورزی ایران در گرو الگوی کشت عملیاتی و عملیاتی شدن الگوی کشت

مقابله با خشکسالی و ناترازی‌های تولید در کشاورزی با اجرای الگوی کشت از راهبردهای اساسی بخش کشاورزی است که مورد تاکید دولت، شخص رئیس جمهور و وزیر جهادکشاورزی قرار گرفته است.

با روی کار آمدن دولت چهاردهم و تصدی وزرات جهاد کشاورزی از سوی نوری قزلجه به عنوان  وزیر جهاد کشاورزی، اصلاح الگوی کشت در دستور کار وزارت و زیر مجموعه وزرات جهاد کشاورزی و تمام دستگاه‌های اجرایی مربوطه قرار گرفت که تحقق آن تحول شگرفی را بر توسعه و بهره وری کشاورزی در کشور ایجاد خواهد کرد.

اهمیت موضوع به قدری است که با دستور رئیس‌جمهور به وزرای «جهاد کشاورزی» و «کشور»، استانداران در سراسر کشور موظف شده‌اند، اصلاح و اجرای الگوی کشت سراسری را به‌ عنوان اولویتی فوری و ضروری در دستورکار خود قرار دهند.

این اقدام با هدف ارتقای امنیت غذایی، حفاظت از منابع پایه و افزایش بهره‌وری مصرف آب در بخش کشاورزی، یکی از گام‌های راهبردی وزیر جهاد کشاورزی برای مقابله با چالش‌های اقلیمی و ناترازی‌های تولید محسوب می‌شود.

بر اساس دستور وزرات جهاد کشاورزی و وزرات کشور استانداران موظف‌ شده‌اند با همکاری دستگاه‌های مرتبط، هماهنگی لازم برای اجرای الگوی کشت اصلاح‌شده را فراهم کنند و کارگروه استانی الگوی کشت را با حضور دستگاه‌های مسئول در هر استان تشکیل دهند.

این تصمیم مهم در شرایطی اتخاذ شده است که کشور با چالش‌های متعددی نظیر تغییرات اقلیمی، بحران منابع آب و ناپایداری در زنجیره تولید و بازار محصولات کشاورزی مواجه است در چنین وضعیتی، اصلاح الگوی کشت نه‌تنها یک ضرورت فنی، بلکه اقدامی ملی و راهبردی برای تأمین امنیت غذایی پایدار کشور است؛ موضوعی که در سطح عالی دولت به آن توجه جدی شده است.

نسخه جدید الگوی کشت همراه با توسعه کشاورزی حفاظتی

 برای نخستین‌بار با ابلاغ وزیر جهاد کشاورزی،  دستگاه‌های اجرایی کشور موظف به همراهی در اجرای سیاست‌های الگوی کشت شدند  اکنون با تشکیل کارگروه ملی الگوی کشت، مسئولیت‌ها میان دستگاه‌ها تقسیم شده است. کارگروه ملی الگوی کشت به ریاست وزیر جهاد کشاورزی و دبیری معاونت زراعت تشکیل شده و وزارت کشور، وزارت نیرو، وزارت نفت، سازمان برنامه‌وبودجه، همه معاونت‌های وزارت جهاد کشاورزی، سازمان هواشناسی، شرکت‌های دولتی مربوطه و نماینده‌ای از کمیسیون کشاورزی مجلس نیز در آن حضور دارند.

این موضوع گامی مهم برای پاسخگوکردن استان‌ها در اجرای سیاست‌های ملی است و در این چارچوب، سیاست‌های الگوی کشت برای استانداران تشریح می شود این در حالی است که  در دولت‌های گذشته از این موضوعات و برنامه‌های الگوی کشت با این نوع هماهنگی‌ها، غفلت شده بود.

بر اساس سیاست‌های اتخاد شده در وزرات جهاد کشاورزی اجرای الگوی کشت با تکانه‌هایی همراه خواهد بود که با مشارکت و همکاری سایر دستگاه‌ها و همچنین روابط‌عمومی‌ها برای تبیین عمق این سیاست، می توان نتایج بهتری گرفت و ناگفته نماند که در سیاست‌های جدید، نظام توزیع نهاده‌ها و ارایه تسهیلات، بر اساس الگوی کشت انجام می‌شود.

سه راهبرد اساسی وزیر جهاد کشاورزی در الگوی کشت

برنامه‌ریزی تعیین الگوی بهینه کشت مانند هر نوع برنامه‌ریزی دیگری در سه سطح راهبردی، ساختاری و عملیاتی صورت می‌گیرد در سطح راهبردی، خط‌مشی کلی الگوی کشت از سوی وزیر جهاد کشاورزی تعیین شده و تصمیمات بنیادی و اساسی که بیشتر ناظر بر سیاست‌های کلان کشور است، اتخاذ می‌شود. در سطح ساختاری نیز برنامه الگوی کشت، به تعیین ارجاعات مکانی که معمولاً واحدهای هیدرولوژیکی است، پرداخته و نوعی برنامه‌ریزی منطقه‌ای است که اهداف آن از درون مناطق و راهبردهای آن در ارتباط با برنامه‌های ملی تعیین می‌شود.

در سطح عملیاتی نیز، اهداف مشخص و جزئی در راستای امکانات و محدویت‌های مناطق و در جهت دو راهبرد فوق، تعیین می‌شوند. مهم‌ترین گام در تصمیم‌ تهیه الگوی کشت بهینه، تعیین هدف یا اهداف الگوست. مهم‌ترین اهدافی که در این زمینه باید مدنظر قرار گیرند، می‌توان به مزیت‌های اقتصادی، سازگاری با شرایط اقلیمی، ‌بهره‌داری بهینه از منابع تولید، تناسب با پتانسیل‌های منطقه‌ای، توجه به اصول پایداری تولید محصولات کشاورزی، ملاحظات زیست‌محیطی، همسویی با سیاست‌های کلان کشور و تأمین امنیت غذایی اشاره کرد.

گام بعدی در تهیه الگوی کشت، توجه به محدودیت‌هایی است که مهم‌ترین آن، نهاده‌های تولید هستند. محدودکننده‌ترین نهاده، مهم‌ترین نهاده در تعیین الگوی بهینه کشت محسوب می‌شود. به‌عنوان مثال، در اکثر نقاط ایران، آب به‌عنوان محدودکننده‌ترین عامل تولید قلمداد می‌شود. بنابراین بیشتر الگوهای کشت پیشنهاد شده توسط محققان به‌درستی تأکید خود را بر این منبع کمیاب قرار داده‌اند. البته محدودیت‌های دیگر نظیر محدودیت‌های قانونی، زیست‌محیطی، تناوب و هر نوع محدودیتی که واحد هیدرولوژیکی یا منطقه مورد بررسی با آن مواجه است هم باید در تعیین الگو مدنظر قرار گیرند. 

تهیه الگوی بهینه کشت، موضوعی بسیار گسترده بوده و در تنظیم آن باید متخصصان گرایش‌های مختلف کشاورزی، کارشناسان بخش‌های سیاستگذاری و اجرا به‌ویژه کشاورزان به‌عنوان مهم‌ترین ذی‌نفعان برنامه مشارکت داشته باشند. لازم به ذکر است، تعیین الگوی بهینه کشت مورد نظر وزیر جهاد کشاورزی یک موضوع پویا بوده و با توجه به تغییرات گسترده در متغیرهای اقلیمی و اقتصادی، باید هرچند وقت یک‌ بار، به اصلاح آن مبادرت کرد.  

با این حال، پس از تعیین نوع محصولات هر منطقه و مشخص‌شدن سطوح زیرکشت بهینه هر کدام از آنها، ضروری است به سمت اجرایی کردن برنامه حرکت کرد. در همین حال، اصلی‌ترین ذی‌نفعان برنامه، کشاورزان هستند، زیرا الگوی تهیه شده باید در عمل به‌وسیله‌ آنان مورد استقبال قرار گرفته و پیاده شود. هرچند از مهم‌ترین اهداف تعیین الگوی بهینه کشت، حفظ منابع پایه و استفاده پایدار از آنها و همچنین تضمین امنیت غذایی جامعه است، اما تا زمانی که کشاورزان به این باور نرسند که الگوی موردنظر منافع آنها را در بلندمدت تضمین می‌کند، نسبت به اجرای آن اقدام نخواهند کرد.

 گام جدید وزیر جهاد کشاورزی برای اجرای الگوی کشت، نیازمند عزم و اراده ملی است و هماهنگی و همکاری سازمان‌های درگیر از جمله وزارت کشاورزی و وزارت نیرو را طلب می‌کند. همچنین نهادهای قانونگذار باید نسبت به اصلاح قوانین دست و پاگیر و تصویب قوانین لازم برای تعیین و اجرای مناسب الگو اقدامات لازم را انجام دهند.    

توسعه کشت مستقیم و کشاورزی حفاظتی

 کشاورزی در کشور نیازمند احیا است و یکی از اولویت‌های وزیر جهاد کشاورزی، توسعه کشت مستقیم و کشاورزی حفاظتی است بر این اساس ترکیب برنامه‌های الگوی کشت، توسعه کشاورزی حفاظتی، تأمین نهاده‌های باکیفیت، تجهیز مزارع به ماشین‌آلات و اجرای طرح‌های نوین خاک، آینده‌ای مطمئن برای کشاورزی کشور رقم خواهد زد با این اقدامات نه‌تنها از تخریب خاک جلوگیری می شود، بلکه امنیت غذایی کشور نیز در برابر خشکسالی و تغییرات اقلیمی تضمین خواهد شد کما اینکه طرح‌هایی مانند آیش سبز و کشت گیاهان لگوم دار می‌تواند هم کیفیت خاک و هم پایداری آن را افزایش دهد و فرسایش خاکی را به حداقل برساند. این اقدامات در کنار کشاورزی حفاظتی، نقش مهمی در پایداری تولید دارند.

 امروزه هیچ‌چیز مقدم بر بهره‌وری در منابع آبی نیست و همه دست‌اندرکاران تلاش می‌کنند با اجرای الگوی کشت و بهره‌وری بیشتر، از هدررفت آب جلوگیری کنند در این راستا، از فناوری‌های روز و روش‌هایی برای آبیاری در مزارع مانند آبیاری تیپ استفاده می‌شود که برای بهره‌برداری از آب، بسیار کارآمد است.

سهم بخش کشاورزی در تامین امنیت غذایی و صرفه جویی ارزی در دوران تحریم

بخش کشاورزی در کشورمان، به دلیل سهمی که در تولید ناخالص ملی، اشتغال، تأمین امنیت غذایی جامعه و صرفه‌جویی ارزی به‌خصوص در دوران تحریم دارد، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. مزیت‌های نسبی طبیعی در تولید محصولاتی مثل گندم، جو، ذرت، کلزا، زعفران، سیب زمینی و خرما و  وجود نیروی کار کافی در مناطق تولید محصولات کشاورزی و وجود نیروی متخصص تحصیلکرده در رشته‌های مختلف کشاورزی از جمله پتانسیل‌های این بخش مهم اقتصاد به‌شمار می‌رود. این در حالی است که افزایش جمعیت و درآمد در طول زمان، تقاضا برای مواد غذایی به‌ویژه محصولات مبتنی بر بازار را افزایش داده و لزوم توجه و برنامه‌ریزی در بخش کشاورزی را دوچندان کرده است.

محدودیت منابع تولید در بخش کشاورزی به‌ویژه نهاده‌ مهم آب در کشور خشک و نیمه‌خشک ایران، بهینه‌سازی استفاده از نهاده‌ها را به یک واقعیت غیرقابل انکار تبدیل کرده است. از سوی دیگر، به‌دلیل وجود ریسک‌های متعدد به‌ویژه ریسک ناشی از شرایط اقلیمی و متغیرهای اقتصادی، بازار محصولات کشاورزی و ریسک‌گریز بودن اغلب کشاورزان، برنامه‌ریزی تولید در این بخش مهم اقتصادی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این رابطه، تعیین الگوی بهینه کشت یکی از علمی‌ترین روش‌های بهینه‌سازی استفاده از نهاده‌های محدود بخش کشاورزی است.

هدف اصلی الگوی بهینه‌ کشت، مدیریت ترکیب بهینه‌ تولید محصولات کشاورزی بوده و با توجه به گستردگی جغرافیایی و اقلیمی کشور، ارائه الگوی کشتی که بر اساس قانون مزیت نسبی بتواند حداکثر بهره‌برداری مناسب را از عوامل و نهاده‌های تولید به همراه داشته باشد، امری اجتناب‌ناپذیر است. به نظر می‌رسد، الگوی کشت فعلی کشور، بیشتر بر پایه منابع آب و خاک موجود بوده، هرچند مزیت‌های اقتصادی هم تا حدی مد نظر قرار گرفته است.با توجه به تغییرات سریع آب و هوایی، همچنین نوسان بالای متغیرهای اقتصادی در کشور و به‌دلیل رقابتی نبودن تولید بسیاری از محصولات کشاورزی، تولید برخی از این محصولات با چالش‌هایی مواجه بوده که برای غلبه بر آن، باید نسبت به تغییر الگوی کشت و حرکت به سمت الگوی کشت هوشمند اقدام کرد.

توسعه همکاری ایران و چین در حوزه کشاورزی

کشورهای چین، روسیه، هندوستان، پاکستان و کشورهای آسیای مرکزی شرکای تجاری مهم ایران هستند وزیر جهاد کشاورزی هم به صورت دوجانبه و هم در قالب سازمان همکاری شانگهای راه‌های ارتقای سطح روابط در حوزه‌های اقتصادی، کشاورزی را با این کشورها دنبال می‌کند.

یکی از راهکارهای الگوی کشت در این کشورها استفاده از فناوری‌های نوین و هوش مصنوعی در کشت انواع محصولات کشاورزی است که بر اساس سیاست‌های اتخاذ شده دولت و شخص وزیر جهاد کشاورزی، استفاده از فناوری‌های نوین و هوش مصنوعی مطابق الگوی رایج دنیا در سطح استان‌ها دنبال خواهد شد.

 در دولت پزشکیان هدفگذاری ۲ میلیارد دلاری برای افزایش حجم مبادلات کشاورزی ایران و چین با ابتکار جدید وزارت جهاد کشاورزی نقطه عطفی برای توسعه کشاورزی است که در دوره‌های گذشته از این فرصت‌ها غفلت شده بود و جا دارد این اقدامات و همکاری‌ها در سطح وسیع با کشورهای دیگر هم اتفاق بیفتد.

الگو برداری از روش‌های پیشرفته کشت نوین اروپا در توسعه کشاورزی

در اروپا هم عمده محصولات کشت شده ، محصولاتی چون گندم، ذرت، چاودار، جو، شکر و سیب‌زمینی هستند، همچنین بلغارستان در منطقه بالکان به دلیل رشد گل رز و محصولات باغی شناخته شده است، ایتالیا، فرانسه و آلمان نیز به دلیل کشت انگور معروف هستند که عامل موفقیت این کشورها در بخش کشاورزی، اجرای بهینه الگوی کشت با فناوری‌های بالا و هوش مصنوعی در سال های اخیر است بنا به تصمیمات و سیاست‌های اتخاذ شده وزرات جهاد کشاورزی می‌توان از این الگوها در توسعه الگوی کشت در نقاط مختلف استان استفاده کرد .

هر چند غفلت از اقدامات و راهکارهای اصلی الگوی کشت در دولت‌های گذشته کار را برای وزارت جهاد کشاورزی سخت تر کرده است اما باید اذعان کرد که الگوهای پایدار و رایج دنیا از زمان سکانداری نوری قزلجه در وزارت جهاد کشاورزی  بر سر مزارع بیشتر از گدشته مورد توجه قرار گرفته است.

کشاورزی به روش سنتی، در گذشته سبب متضرر شدن اکثریت کشاورزان ناشی از بلایای طبیعی اعم از خشکسالی و سرمازدگی و وارد آمدن خسارت جبران ناپذیری برای کشاورزی شد اما در حال حاضر سیاست‌های ابلاغی وزارت جهاد کشاورزی با الهام گرفتن از الگوی رایج و استفاده بهینه از ایده‌های نخبگان، محققان و کارشناسان حوزه کشاورزی افق روشنی را برای رونق کشاورزی در کشور ترسیم کرده است.

جابر عبدالهی/ خبرنگار