بیش از نیمی از جنگل‌های ایران نیازمند توسعه و غنی سازی

گشت و گذار در دل طبیعت، پای ثابت تفریحات ایرانیان قرار دارد. در روزهای خاصی از سال که جامعه وقت خود را به خورگشت می‌گذراند، بساط منقل و کباب در لابلای درختان و هر جا که سایه‌‎ساری باشد، برپاست. در این روزها، به کرات شاهد هستیم که مردم از شاخه‌های خشک موجود در طبیعت، به جای خرید زغال برای طبخ کباب تفریحشان استفاده می‌کنند. باور عمومی این است که استفاده از شاخه‌های خشک درختان، مشکلی برای طبیعت ایجاد نخواهد کرد. اما آیا این باور صحیح است؟

حال ناخوش جنگل‌ها

تصوری که انسان را به سمت بهره‌برداری غیر اصولی از طبیعت سوق داده، حال جنگل‌های ایران را ناخوش کرده است. شاهدیم که هر روز از سطح جنگل‌های کشور کاسته می‌شود، فاصله تاج درختان از هم بیشتر می‌شود، درختان بیشتری خشک می‌شوند و در نهایت جنگل‌های بیشتری کارکردهای خود را از دست می‌دهند. در این میان فشار دستگاه‌های اجرایی نظیر وزارتخانه‌های راه، نیرو و نفت برای خدمت‌رسانی بیشتر به مردم، قلب جنگل‌ها را می‌شکافد. یکی قصد دارد جاده‌ها را دو بانده کند تا شاهد تصادفات کمتری باشیم. آن دیگری برای عبور لوله گاز و نفت نیاز به گذر از عرصه‌های طبیعی دارد و وزارت نیرو هم کابل‌های فشار قوی برق خود را از قلب جنگل‌ها می‌گذراند تا روشنایی به خانه‌ها ببرد و البته لوله‌های آبرسانی هم راهی ندارند جز آنکه از قلب عرصه‌های طبیعی بگذرند. در کنار همه اینها معدنکاوانی هم هستند که برای رفع نیاز مردم، باید قلب کوه‌ها و کویرها را بشکافند تا کانی‌های ارزشمند را استخراج کرده، تبدیل به کالا کنند و مردم را از این نعمت بهره‌مند کنند. حاصل همه این رفتارها آن است که به گواه برخی آمارها، روزانه 500 هکتار از سطح جنگل‌ها و مراتع کشور کاسته شده است. اما آیا راهی برای نجات جنگل‌های کشور وجود دارد؟

توسعه و غنی‌سازی راه نجات

آنچه کارشناسان منابع‌طبیعی توصیه می‌کنند، انجام اقدام مناسب برای توسعه و غنی سازی جنگل است. عموما جنگل‌ها را بر اساس درجه تاج‌ پوشش به طبقات مختلف تقسیم می‌کنند. جنگلی که میزان تاج پوشش آن زیر پنج درصد باشد و دیگر درختی برای احیای عرصه، در آن وجود نداشته باشد، جنگلی است که طرح‌های توسعه جنگل در آن باید اجرا ‌شود.

برای تاج پوشش بین 5 تا 25 درصد هم طرح‌های غنی‌سازی به دو شکل بذرکاری و نهال‌کاری اجرا می‌شود.

نیمی از جنگل‌های زاگرس، نیازمند غنی‌سازی

کامران پورمقدم مدیر مرکز جنگل‌های خارج از شمال سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری کشور در گفت‌وگو با ایانا بیان می‌کند: در تاج پوشش یک تا پنج درصد بحث توسعه انجام می‌شود. حدود 700 هزار هکتار از جنگل‌های زاگرس نیازمند اجرای برنامه توسعه جنگل هستند. البته این محدوده به دلیل محدودیت شیب و غیره، ممکن است از نظر وسعت کاهش یابد. در نزدیک به دو میلیون و 900 هزار هکتار از جنگل‌های زاگرس یعنی چیزی نزدیک به 50 درصد محدوده زاگرس، باید بحث غنی‌سازی جنگل انجام شود.

او اضافه می‌کند: تحقیقات انجام شده نشان می‌دهد اگر تاج پوشش در جنگل از میزان 25 تا 30 درصد کاهش یابد، آن عرصه حالت بحرانی دارد و ممکن است جنگل کارکردهای خود از جمله حفظ خاک را از دست بدهد.

این مقام مسئول ادامه می‌دهد: بنابراین لازم است که در محدوده تاج پوشش 5 تا 25 درصد حتما کار احیایی و غنی‌سازی انجام شود تا درصد تاج پوشش افزایش یابد.

به گفته پورمقدم، غنی‌سازی جنگل‌های زاگرس به دو شکل بذرکاری یا نهالکاری است. انتخاب نهال به جای بذر هم بسته به این است که قابلیت کشت نهال در این عرصه بیشتر باشد.

او ادامه می‌دهد: در موضوع نهالکاری، یک نگهداری اولیه نیاز است تا نهال مستقر شود. باید بحث آبیاری در سال‌های اولیه پیگیری شود. در این مدت نیاز به کنترل چرای دام وجود دارد و مراقبت و نگهداری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

مدیر مرکز جنگل‌های خارج از شمال می‌گوید: باید در عرصه گونه پیشاهنگ وجود داشته باشد و عرصه کاملا لخت نباشد تا نهال‌هایی که کاشته می‌‎شود یا بذرهایی که درون زمین قرار می‌گیرد، در پناه این گونه‌ها رشد کنند. عرصه بدون پوشش، به دلیل تابش نور خورشید و عوامل جوی، شرایط را برای رویش نهال سخت می‌کند.

او ادامه می‌دهد: هرچه تاج پوشش کمتر باشد و به سمت پنج درصد برویم باید از گونه‌های پیشاهنگ و کم نیازتر استفاده کنیم و در منطقه‌‌ای که تاج پوشش و سایه در جنگل بیشتر است، از آنجا که تبخیر کمتر و امکان استقرار نونهال‌ها بیشتر است، از گونه‌هایی تحت عنوان گونه‌های کلیماکس و تیپ غالب می‌توان استفاده کرد.

850 هزار هکتار از جنگل‌های شمال نیازمند حمایت

مهدی کیادلیری مدیر کل جنگلکاری، پارک‌ها و ذخیره‌گاه‌های جنگلی سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور نیز در گفت‌وگو با ایانا درباره وضعیت جنگل‌های شمال و نیاز آنها به عملیات احیا و غنی‌سازی عنوان می‌کند: جنگل‌های ما دارای کیفیت‌های متفاوت هستند و بر اساس طبقاتی که قرار می‌گیرند، برای آنها برنامه‌های حمایتی نوشته می‌شود.

او می‌گوید: انجام برنامه‌ریزی مناسب، مستلزم اجرای یک طرح مطالعاتی است که اکنون در دست تدوین است. طرح‌های قبلی که داشتیم متاسفانه علیرغم کارهای خوبی که در آن صورت گرفته بود، در بحث مطالعات یک دید خوب و علمی در خصوص کیفیت جنگل‌های شمال به ما نمی‌داد. این بود که سبب شد به دنبال یک طرح جایگزین، بر اساس دستورالعمل اجرای شاخص‌های پایداری جنگل باشیم.

به گفته کیادلیری در طرح جایگزین شناخت درستی از جنگل در اختیار برنامه‌ریزان قرار می‌گیرد و یک سیاستگذار متوجه خواهد شد که چه بخش‌هایی از جنگل نیازمند توسعه و کدام بخش‌‌ها باید تحت پوشش برنامه‌های احیاء و غنی‌سازی قرار گیرند.

او ادامه می‌دهد: طرح‌های توسعه در مناطقی انجام می‌شود که پایه مادری برای ایجاد زادآوری وجود ندارد.

مدیر کل جنگلکاری، پارک‌ها و ذخیره‌گاه‌های جنگلی بیان می‌کند: در حال حاضر در چهار نقطه به صورت پایلوت کار اجرای طرح جایگزین در حال پیگیری است. قرار است در 19 پایلوت طرح اجرا شود و به مرور با تخصیص اعتبارات، در 105 حوضه آبخیز کار مطالعه و تدوین طرح جایگزین پیگیری شود. اطلاع‌رسانی دقیق درباره سطوحی که نیاز به احیاء و غنی‌سازی یا توسعه دارند، منوط به ارائه نتایج این مطالعه است.

به گفته او، بر اساس مطالعات گذشته و برآوردهای موجود، در سطحی حدود 250 هزار هکتار از جنگل‌های شمال کشور، نیاز به اجرای برنامه توسعه جنگل داریم. این سطوح تاج پوشش کمتر از پنج درصد دارند و اکنون در آمار سطح جنگل‌های کشور لحاظ نمی‌شوند در حالی که در گذشته منطقه جنگلی بوده‌اند.

کیادلیری می‌گوید: در جاهایی که فاقد پوشش مادری است، نیاز به احیاء و غنی سازی داریم. توده‌هایی که آمیختگی خوبی ندارد و از لحاظ زادآوری فقیر هستند، باید تحت عملیات غنی‌سازی قرار گیرد.

او اضافه می‌کند: برآورد می‌شود 600 هزار هکتار از جنگل‌های شمال کشور چنین کیفیتی داشته باشند.

مدیر کل جنگلکاری، پارک‌ها و ذخیره‌گاه‌های جنگلی یادآور می‌شود: البته باید بگویم که در تمام این سطح، عملیات احیاء و غنی‌سازی انجام نمی‌شود بلکه لکه‌هایی در محدوده 600 هزار هکتار از جنگل‌های شمال وجود دارد که به صورت پراکنده وارد آن شده و کار احیاء و غنی‌سازی را انجام می‌دهیم.

او بیان می‌کند: متاسفانه جنگل‌های ایران تحت تاثیر مسایل مرتبط با تغییر اقلیم، از بالا پسروی کرده و از پایین هم تخریب صورت گرفته است. بنابراین نیاز به انجام اقدامات حمایتی دارد. البته با مطالعات جدید ممکن است سطوح اعلام شده برای توسعه و غنی سازی جنگل، تعدیل یا افزایش یابد.

احیای جنگل‌ها، نیازمند عزم ملی

بر اساس برآوردها و اعلام مدیران منابع‌طبیعی کشور، بیش از نیمی از جنگل‌های ایران نیازمند حمایت هستند. احیاء و توسعه جنگل اگرچه طبق قانون بر عهده سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری است اما نیاز به یک عزم ملی دارد. همه آحاد جامعه نسبت به حتی یک شاخه خشک در عرصه‌های طبیعی باید حساس باشند و برای حفظ سایه همان شاخه خشک تلاش کنند. ضمن آنکه باید توجه داشت در منابع‌طبیعی دوره کوتاه مدت 10 ساله، میان مدت، 30 ساله و بلند مدت 100 ساله تعریف می‌شود. بنابراین اگر نهالی امروز در زمین کاشته می‌شود، 10 سال بعد مشخص می‌شود که آیا این نهال مستقر شده و در آینده مفید خواهد بود یا نه. نهالی که ما امروز می‌کاریم، صد سال بعد و در شرایطی که هیچ یک از ما روی زمین زندگی نمی‌کند، خدماتی را به نسل‌های بعد ارائه می‌دهد، پس باید مراقب باشیم آنچه امروز در زمین می‌کاریم، آینده بهتری برای زمین به ارمغان بیاورد.

گزارش: لیلا مرگن