وضع عوارض صادراتی چه اثری بر تامین محصولات اساسی دارد؟/کنترل خروج آب مجازی از کشور با وضع عوارض صادراتی

به گزارش ایانا؛ آخرین روز سال گذشته بود که محسن شیراوند، معاون بازرگانی وزارت جهاد کشاورزی در نامه‌ای به ضیغمی، سرپرست سازمان توسعه تجارت عوارض صادرات برخی محصولات جالیزی در سال 1402 را ابلاغ کرد. سیاستی که وزارت جهاد کشاورزی در پیش گرفت، در بسیاری از کشورهای جهان برای کنترل صادرات محصولات کشاورزی رایج است. دولت‌ها با تعیین عوارض، تمایل به صادرات محصولات کشاورزی به دلیل کاهش حاشیه سود صادرکننده را کمتر می‌کنند تا به این ترتیب، نیازهای داخلی تامین شود یا کشاورزان تغییر رفتار داده و با تغییر الگوی کشت، در مسیر سیاست‌های دولت‌ها گام بردارند.

بر اساس تصمیمی که در وزارت جهاد کشاوررزی گرفته شد، قرار شد عوارض صادرات هندوانه، خربزه، طالبی و ملون 100 درصد ارزش پایه صادراتی و عوارض گوجه فرنگی 70 درصد ارزش پایه صادراتی اعمال شود.

از طرف دیگر صادرات سیب زمینی و پیاز نیز مطابق ابلاغیه قبلی انجام شود، به‌طوری که همچنان عوارض صادراتی برای پیاز ۱۰۰ درصد ارزش پایه صادراتی و برای سیب زمینی ۷۰ درصد ارزش پایه صادراتی باشد.

تنظیم بازار داخل

یکی از اصلی‌ترین اهداف وزارت جهاد کشاورزی برای تعیین عوارض صادراتی کنترل بازار داخل و جلوگیری از هر گونه کمبود و نوسان قیمتی است. تجربیات گذشته نشان می‌دهد، صادرات بی‌قاعده می‌تواند به سفره مردم آسیب جدی وارد کند. به‌طوری که با آزادشدن صادرات پیاز در سال گذشته و وفور صادرات این محصول به پاکستان و عراق، شاهد آن بودیم که در پایان سال بازار با کاهش عرضه پیاز و قیمت سرسام‌آور این محصول روبرو شد. بنابراین، وزارتخانه متولی تولید، به دنبال آن است که سیاست‌های صادراتی خود را با تاکید بر تنظیم بازار و تامین نیاز داخل ساماندهی کند. 

سهم بالای جالیزی‌ها در سبد صادراتی

بر کسی پوشیده  نیست که تولید محصولات جالیزی نیاز به آب فراوان دارد. صدور این دسته از محصولات، برای ایران خشک که باید برای هر قطره از آب آن برنامه دقیقی داشته باشد، صرفا از منظر اقتصادی نباید مورد توجه قرار گیرد بلکه باید از منظر امنیت غذایی و صادرات آب مجازی نیز به تولید و صدور محصولات آب‌بر و جالیزها توجه جدی شود. 

آمارها نشان می‌دهد طی سال‌های گذشته صادرات هندوانه، خیار، خربزه و گوجه فرنگی صدرنشین جدول محصولات صادراتی بخش کشاورزی بوده‌اند. به گواه آمارها 10 درصد صادرات محصولات کشاورزی مربوط به صدور هندوانه است. با وجود اجرای برنامه‌های اصلاحی در وزارت جهاد کشاورزی، برای تولید هر کیلوگرم از این محصول 286 لیتر آب نیاز است و با صادرات هندوانه، مقدار زیادی آب مجازی که بخشی از آن نیز از منابع آب زیرزمینی به‌عنوان ذخایر استراتژیک کشور تامین می‌شود، در قالب تولید هندوانه به خارج صادر می‌شود. 

در شرایطی که ایران درگیر تبعات ناشی از شرایط تغییر اقلیم است و بارش‌های حدی، مدیریت منابع آب را با مشکلات مواجه کرده است، سیاستگزاری درست کدام است؟ آیا بهتر است منابع آبی که در اختیار داریم را صرف کاشت هندوانه و محصولات جالیزی کرده و مازاد آن را صادر کنیم یا برای آبی که در اختیار داریم، طرحی نو دراندازیم و آن را صرف تولید نیازهای اساسی کشور و تامین محصولات اساسی کنیم؟

در شرایطی که جنگ روسیه و اوکراین یکی از بزرگترین و مهمترین بازارهای تامین غله دنیا را با بحران مواجه کرده است، آیا اولویت کشور باید تامین امنیت غذایی و تمرکز تولید بر روی محصولات اساسی مورد نیاز سفره مردم باشد یا تجارت خارجی و صادرات محصولات جالیزی برای حفظ بازارهای صادراتی باید به‌عنوان یک دغدغه، مورد توجه متولیان بخش کشاورزی قرار گیرد؟

سیاستگزاری بر مبنای آب

عقل حکم می‌کند که در ایران خشک، برای اندک آبی که در اختیار داریم، برنامه درست بریزیم. در تمام کشورهای دنیا، تامین امنیت غذایی و خوداتکایی بیشتر در محصولات اساسی، یکی از سیاست‌های اصلی برنامه‌ریزان است و ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست.

در حال حاضر وزارت جهاد کشاورزی با توجه به واقعیت‌های موجود در بازارهای جهانی، دو طرح جهش تولید در دیمزارها و اجرای الگوی کشت را طراحی و پیگیری می‌کند. هدف این وزارتخانه از طراحی این دو برنامه، تامین بیشتر محصولات اساسی مورد نیاز مردم است. اما با توجه به محدودیت‌هایی که در منابع آبی کشور وجود دارد، چگونه می‌توان سطح زیر کشت محصولات اساسی را افزایش داد تا نیازهای جامعه تامین شود و ضریب خوداتکایی در محصولات اساسی افزایش یابد؟

وزارتخانه متولی تولید بارها و بارها تلاش کرده است تا از میزان کشت محصولات جالیزی از جمله هندوانه، طالبی، خربزه و ملون کاسته و کشت گندم و دانه‌های روغنی را به‌عنوان محصولات اساسی مورد نیاز جامعه افزایش دهد. سیاستی که برای اجرایی کردن آن، از دیگر ابزارها نظیر تعرفه‌گذاری برای صادرات محصولات جالیزی -با هدف کاهش صرفه اقتصادی صادرات و افزایش تمایل کشاورزان به تغییر کشت و تولید محصولات اساسی- هم استفاده کرده است.

با وجود آنکه اعمال سیاست‌های مبتنی بر مدیریت بهینه آب و کنترل صادرات آب مجازی، برای ایران خشک، معقول‌ترین سیاست ممکن است اما متولیان بخش تولید، برای اجرای برنامه‌های خود با مقاومت‌هایی نیز روبرو هستند. مخالفت‌های مجلس شورای اسلامی و برخی نهادهای متولی دیگر در برابر اعمال تعرفه برای صادرات محصولات جالیزی، اجرای سیاست‌های منطقی در بخش کشاورزی را با کندی مواجه کرده است. نمایندگان ملت معتقدند تصمیم وزارت جهاد کشاورزی برخلاف قوانین کشور است، حال آن که سیاست اعمال شده در رابطه با محصولات جالیزی، سیاستی رایج در سراسر جهان است. وزارت جهاد کشاورزی تلاش کرده است با اعمال چنین سیاستی، علاوه بر کنترل صادرات آب مجازی، موانع پیش روی تولید بیشتر محصولات اساسی را بردارد اما گویا گوش عده‌ای به نصایح دلسوزان بدهکار نیست.