آموزش، ترویج و مشارکت مردمی؛ سه‌ضلعی پیشگیری از تخریب اراضی ملی

نقش و جایگاه آموزش، ترویج و مشارکت‌های مردمی در سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در پیشگیری از ساخت‌وسازهای غیرمجاز و تغییر کاربری اراضی ملی، ابعاد چندگانه‌ای دارد و به‌عنوان یک استراتژی پیشگیرانه و بلندمدت، نقشی حیاتی ایفا می‌کند. این رویکرد با تمرکز بر ارتقاء آگاهی عمومی و توانمندسازی جوامع محلی، بسترساز فرهنگ‌سازی در راستای حفاظت از کاربری اراضی ملی و جلوگیری از تخلفات زیست‌محیطی است.

از منظر آموزش، برگزاری دوره‌های تخصصی برای کارشناسان، مأموران اجرایی، ضابطان قضایی و نیروهای انتظامی، در خصوص شناسایی انواع کاربری‌های مجاز (جنگل، مرتع، اراضی زراعی، اراضی بایر ملی و...)، مستندسازی تخلفات، فرآیندهای قانونی برخورد با ساخت‌وسازهای غیرمجاز و تغییر کاربری‌ها، و همچنین آشنایی با قوانین و مقررات مرتبط، امری ضروری است. این آموزش‌ها باید بر جنبه‌های فنی، حقوقی و زیست‌محیطی تمرکز داشته باشند تا توانمندی نیروها در اجرای وظایفشان افزایش یابد.

آموزش جوامع محلی، بهره‌برداران (دامداران، جنگل‌نشینان)، ساکنان مناطق روستایی و عشایری، و همچنین فعالان اقتصادی مرتبط با منابع طبیعی (مانند فعالان گردشگری، صنایع چوب و...) در خصوص پیامدهای زیان‌بار تغییر کاربری اراضی ملی بسیار حائز اهمیت است.

این آموزش‌ها باید به‌طور واضح، عواقب تخریب منابعی چون جنگل‌ها (کاهش تولید اکسیژن، از بین رفتن زیستگاه‌ها، افزایش فرسایش خاک و تشدید سیلاب)، مراتع (کاهش ظرفیت چرای دام، تخریب پوشش گیاهی، بیابان‌زایی) و سایر اراضی ملی را تشریح کند. همچنین باید بر پیامدهای قانونی این تخلفات، از جمله جریمه‌ها، خلع ید و مسئولیت کیفری، تأکید شود. این آگاهی‌بخشی می‌تواند منجر به کاهش تقاضا و مقاومت در برابر این اقدامات غیرقانونی خواهد بود.

آموزش‌ها باید به‌طور مستمر بر اهمیت حفظ کاربری‌های مجاز اراضی ملی به‌عنوان سرمایه‌های حیاتی کشور، میراث طبیعی برای نسل‌های آینده، و ضرورت استفاده پایدار از آن‌ها تأکید کنند. معرفی الگوهای موفق بهره‌برداری پایدار و سازگار با کاربری اصلی اراضی (مانند جنگل‌کاری، احیای مراتع، توسعه گردشگری پایدار جنگل و مرتع) نیز می‌تواند انگیزه‌بخش باشد.

در بخش ترویج، استفاده مؤثر از رسانه‌ها (صدا و سیما، رسانه‌های مکتوب، خبرگزاری‌ها، شبکه‌های اجتماعی) برای برگزاری کمپین‌های اطلاع‌رسانی گسترده با شعارهای مشخص و تأثیرگذار (مانند «نه به تغییر کاربری، آری به حفاظت از منابع ملی»، «منابع طبیعی، میراث ماست؛ حفظش وظیفه ما») ضروری است.

تولید و انتشار محتوای آموزشی جذاب و کاربردی در قالب اینفوگرافیک‌ها، فیلم‌های کوتاه مستند و گزارشی، پادکست‌ها، و مطالب آموزشی برای مدارس و دانشگاه‌ها، می‌تواند در شکل‌دهی به نگرش عمومی و افزایش حساسیت جامعه نسبت به تخلفات در اراضی ملی مؤثر باشد. این محتوا باید به زبانی ساده و قابل فهم، پیام‌های کلیدی حفاظت از منابع طبیعی را منتقل کند.

معرفی الگوهای موفق حفاظت از کاربری اراضی ملی و معرفی سازمان‌های مردم‌نهاد و افراد یا گروه‌هایی که در این زمینه فعالیت‌های ارزشمندی انجام داده‌اند، می‌تواند الهام‌بخش باشد. همچنین، معرفی ظرفیت‌ها و خدمات سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در ارائه مشاوره‌های فنی و حقوقی به بهره‌برداران و تشویق آن‌ها به استفاده از مسیرهای قانونی برای هرگونه تغییر یا توسعه در اراضی، می‌تواند از بروز تخلفات پیشگیری کند. اطلاع‌رسانی در خصوص طرح‌های مصوب مرتعداری، جنگلداری و سایر کاربری‌های مجاز، و چگونگی اخذ مجوزهای لازم، در این راستا اهمیت دارد.

مشارکت‌های مردمی، به‌ویژه در مناطق روستایی و حاشیه مناطق حفاظت‌شده و جنگل‌ها و مراتع، نقشی بی‌بدیل در پیشگیری و شناسایی ساخت‌وسازهای غیرمجاز و تغییر کاربری‌ها ایفا می‌کند. توانمندسازی جوامع محلی و تشویق آن‌ها به گزارش تخلفات مشاهده‌شده از طریق سامانه‌های ارتباطی مشخص سازمان (مانند تلفن ۱۳۹ و ۱۵۰۴ یگان حفاظت منابع طبیعی)، ایجاد حس مالکیت و مسئولیت‌پذیری در قبال منابع طبیعی، حیاتی است.

ایجاد گروه‌های دیده‌بان زیست‌محیطی محلی با همکاری جوامع محلی، دهیاران، شوراهای اسلامی و سازمان‌های مردم‌نهاد، می‌تواند به‌عنوان یک سیستم هشدار اولیه و مؤثر در شناسایی و گزارش‌دهی سریع تخلفات عمل کند. این گروه‌ها می‌توانند در گشت‌های نظارتی مشارکتی نیز نقش داشته باشند.

سازماندهی و هدایت همکاری با سمن‌های فعال در حوزه محیط زیست و منابع طبیعی، می‌تواند به بسیج ظرفیت‌های مردمی و افزایش اثربخشی فعالیت‌های حفاظتی کمک کند. سمن‌ها می‌توانند در اجرای برنامه‌های آموزشی و ترویجی، و همچنین نظارت مردمی، نقش کلیدی ایفا نمایند.

تشویق مردم به سرمایه‌گذاری در بخش‌های کشاورزی، دامداری، گردشگری پایدار و صنایع دستی که با کاربری مجاز اراضی ملی (مانند جنگل‌داری پایدار، بهره‌برداری از محصولات فرعی جنگل، توسعه اکوتوریسم در مناطق مرتعی) سازگار است، می‌تواند جایگزین اقتصادی مناسبی برای تغییر کاربری‌های غیرمجاز ارائه دهد و منافع پایدارتری را برای جوامع محلی به ارمغان بیاورد.

در نهایت، ادغام این سه ضلع حیاتی (آموزش، ترویج و مشارکت مردمی) در یک استراتژی منسجم و عملیاتی، می‌تواند اثربخشی سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور را در پیشگیری از ساخت‌وسازهای غیرمجاز و تغییر کاربری اراضی ملی (جنگل، مرتع و...) به‌طور چشمگیری افزایش دهد.

این رویکرد، با ایجاد یک فرهنگ مسئولیت‌پذیری جمعی و مشارکت فعال شهروندان، حفاظت از منابع طبیعی را از یک وظیفه صرفاً دولتی به یک مسئولیت همگانی تبدیل می‌کند و در بلندمدت، منجر به حفظ یکپارچگی، سلامت اکولوژیکی و پایداری سرزمین خواهد شد. این امر، تضمین‌کننده بهره‌مندی نسل‌های حال و آینده از مواهب خدادادی این منابع ارزشمند است.

ترحم بهزاد

مدیر کل دفتر آموزش، ترویج و مشارکت های مردمی سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور