عشایر و طبیعت؛ روایت زنده در اکوموزه عشایری

اکوموزه عشایری تبلوری از پیوند انسان، طبیعت و فرهنگ است؛ جایی که سنت‌های کهن زندگی کوچ‌نشینی با اصول زیست‌محیطی در هم تنیده می‌شوند. در این رویکرد طبیعت نه‌تنها بستر زیست عشایر، بلکه میراث مشترک نسل‌ها به شمار می‌آید و فرهنگ عشایری، شیوه‌ای اصیل از زندگی پایدار و سازگار با زمین را روایت می‌کند.

اکوموزه‌ صرفاً نمایشگاه یا گالری نیست بلکه فضایی زنده و پویا است که بازدیدکنندگان می‌توانند با هنرها، صنایع دستی، موسیقی، آیین‌ها، سبک معماری سیاه‌چادرها، نظام معیشت دامداری و الگوهای مدیریت منابع طبیعی در میان عشایر آشنا شوند. این تجربه زنده، گذشته و حال را به هم پیوند می‌دهد و الگویی برای آینده‌ای پایدار ارائه می‌کند. در فرهنگ کوچ‌نشینی احترام به چرخه‌های طبیعی، تنوع زیستی و سازگاری با اکوسیستم‌های حساس، اصل حیاتی بوده و این آموزه‌ها در اکوموزه‌ها به نمایش درمی‌آیند.

جامعه انسانی همواره بخشی از هویت و پایداری خود را مرهون ارتباط عمیق با طبیعت و فرهنگ‌های بومی بوده است. در این میان، عشایر ایران به‌عنوان یکی از اصیل‌ترین گروه‌های اجتماعی، تجلی زنده‌ای از زیست هماهنگ با طبیعت، خودکفایی، سخت‌کوشی و پاسداری از منابع طبیعی هستند. سبک زندگی آن‌ها مبتنی بر کوچ فصلی، دامداری سنتی، صنایع‌دستی و آداب و رسوم کهن، نه تنها بخش مهمی از میراث فرهنگی ناملموس کشور محسوب می‌شود، بلکه آموزه‌های ارزشمندی در زمینه بهره‌برداری پایدار از مراتع، جنگل‌ها و منابع آب و خاک دارد.

با گسترش شهرنشینی، تغییر الگوهای زندگی و فاصله گرفتن نسل جدید از فرهنگ بومی، بسیاری از این ارزش‌ها در معرض فراموشی قرار گرفته‌اند. ضرورت دارد که راهکارهایی برای انتقال این دانش و فرهنگ به جامعه معاصر و بازآفرینی پیوند مردم با طبیعت و اصالت‌های فرهنگی اندیشیده شود. ایجاد اکوموزه‌ها می‌تواند پلی میان جامعه شهری و سنت‌های عشایری برقرار کرده و فرصتی ارزشمند برای آموزش و فرهنگ‌سازی عمومی فراهم آورد.

اکوموزه‌ها برخلاف موزه‌های کلاسیک که صرفاً به نمایش اشیاء محدود می‌شود، فضاهایی زنده و پویا هستند که در بطن طبیعت و محیط زندگی مردم شکل گرفته و هدفشان بازآفرینی تعامل انسان با طبیعت و میراث فرهنگی است. بازدیدکنندگان در این فضاها می‌توانند فرهنگ، سبک زندگی، آیین‌ها و دانش بومی عشایر را به‌طور واقعی لمس و تجربه کرده و از نزدیک با هنرها، صنایع دستی، موسیقی و شیوه معیشت عشایر آشنا شوند.

ایجاد و اجرای اکوموزه‌های عشایری در پارک‌های جنگلی و معابر عمومی می‌تواند چند هدف مهم را دنبال کند؛ صیانت از میراث فرهنگی و هویتی عشایر که در معرض فراموشی است و مستندسازی شیوه‌های کوچ‌نشینی، صنایع‌دستی و آیین‌های آنان، توسعه و ترویج فرهنگ منابع طبیعی با الگوبرداری از سبک زندگی پایدار و هماهنگ عشایر، ایجاد فرصت‌های جدید برای گردشگری فرهنگی و طبیعت‌گردی که می‌تواند به اقتصاد جوامع محلی و عشایری رونق بخشد و نیز تقویت همبستگی اجتماعی و هویت ملی از طریق آشنا کردن نسل جوان با میراث گذشتگان و ارزش‌های بومی از جمله این اهداف است.

اکوموزه‌ها همچنین می‌توانند به مراکز آموزشی و پژوهشی تبدیل شوند. دانشگاه‌ها و مراکز علمی می‌توانند در کنار این فضاها مطالعات بین‌رشته‌ای در حوزه مردم‌شناسی، منابع طبیعی، معماری بومی و گردشگری انجام داده و دانشجویان و پژوهشگران را با تجربه‌ای ملموس از زندگی عشایری و مدیریت منابع طبیعی آشنا کنند تا در نهایت به ارتقاء آگاهی عمومی نسبت به ارزش‌های منابع طبیعی، تقویت اقتصاد جوامع عشایری، ایجاد اشتغال پایدار در حوزه‌های فرهنگی و صنایع دستی و ارتقاء هویت ملی کمک کنند.

اکوموزه عشایری نمادی از همزیستی طبیعت و سنت است؛ روایتی که نه‌تنها میراث فرهنگی را پاس می‌دارد، بلکه پیام روشنی برای حفاظت از منابع طبیعی و توسعه پایدار به نسل امروز و فردا منتقل می‌کند.

ابراهیم پیرزادیان؛ جانشین فرماندهی یگان حفاظت سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور