تنوع زیستی و ارزش اقتصادی

مصطفی آقایی، رییس مرکز ملی مدیریت منابع ژنتیکی کشاورزی و منابع طبیعی

تنوع زیستی از کوچک‌ترین واحد‌های تشکیل‌دهنده ماده وراثتی آغازشده و سپس به سطوحی بالاتر یعنی ژن‌ها، پروتئین‌ها، بافت‌ها، اندام­ها، افراد، جوامع، گونه‌ها و اکوسیستم‌ها منتهی می­شود. تنوع زیستی را می‌توان در سطوح تنوع ژنی، تنوع گونه‌ای و تنوع اکوسیستمی دسته‌بندی نمود. به‌طورکلی هدف از بررسی تنوع زیستی محافظت از گونه‌ها و محیط‌زیست طبیعی است.

تنوع زیستی در زمینه­ های متنوعی همچون کشاورزی، منابع طبیعی، حیات‌وحش، صنعت، پزشکی، فعالیت­ های تفریحی و اقتصادی کاربرد داشته و دارای ارزش اقتصادی بوده و اساس تغذیه انسان را شکل می­دهد.

کشاورزی پایدار با نگرش عالمانه به تنوع زیستی، منابع ژنتیکی و امنیت غذایی از مباحث مهمی هستند که امروزه در مجامع مختلف علمی و کارشناسی مطرح می‌باشند. منابع ژنتیکی دارایی و میراث ژنتیکی هر کشوری است که دستمایه اصلی پژوهشگران برای ایجاد ارقام و نژادهای اصلاح‌شده گیاهی و دامی برتر می‌باشند.  این میراث گران‌بها از ارزشمندترین ثروت‌های ملی و منابع پایه‌ای محسوب می‌شوند. گیاهان و جانورانی که در حال حاضر برای تأمین غذا مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند از منابع ژنتیکی غیر زراعی ، اهلی نشده و وحشی انتخاب‌شده و در طول اعصار اهلی‌شده و به‌صورت وسیع یا در محلی محدود مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند. دستیابی به منابع ژنتیکی متنوع و غنی و فناوری‌های بهره‌برداری مؤثر از آن‌ها یکی از عوامل موفقیت برای رسیدن  به امنیت غذائی پایدار کشورها بشمار می‌رود.

در سال‌های اخیر بیش از 12 پیمان و چهارچوب بین‌المللی جهت دستیابی و استفاده از منابع ژنتیکی گیاهی ایجاد گردیده است. از این میان سه پیمان اصلی شامل : معاهده بین‌المللی منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی ، کنوانسیون تنوع زیستی و پروتکل ایمنی زیستی مستقیماً به موضوع تنوع زیستی و منابع ژنتیکی مرتبط هستند. با توجه به اهمیت تنوع زیستی گونه­های مختلف موجودات در زندگی بشر،"کنوانسـیون تنـوع زیسـتی"، در خلال برگزاری کنفرانس محیط‌زیست و توسعه آن در برزیل به‌عنوان مهم‌ترین توافقنامـه بین‌المللی  در سـال 1993 میلادی و با اهـداف حفاظـت از تنـوع زیسـتی، بهره‌برداری پایـدار، دسترسی و تسـهیم عادلانـه منافـع حاصـل از منابـع ژنتیکـی بـه تصویـب رسید. حفظ تنوع زیستی ازجمله مهم‌ترین اهداف کنوانسیون تنوع زیستی بشمار می­آید. در حـال حاضـر 196 کشـور جهـان ازجمله ایران بـه عضویـت ایـن کنوانسـیون درآمده­اند. جمهوری اسلامی ایران در سـال 1375 بـا تصویـب مجلـس شـورای اسلامی عضو این کنوانسیون شد. این روز معمولاً با شعار خاصی موردتوجه قرار می‌گیرد و به همین خاطر شعار روز جهانی تنوع زیستی سال ۲۰۲۴  "بخشی از برنامه باش" انتخاب‌شده است که فراخوانی برای اقدام برای همه ذینفعان برای توقف روند کاهش تنوع زیستی است. به‌طورکلی، با توجه به اهمیت تنوع زیستی و وابستگی بشر به آن می­بایست با استفاده از روش­های علمی جدید و دانش سنتی در راستای جمع‌آوری، حفاظت و بهره‌برداری از تنوع زیستی تلاش حداکثری صورت پذیرد. کشور عزیز ما نیز یکی از غنی‌ترین کشورهای دنیا در زمینه منابع ژنتیکی است، لذا بهره‌برداری عالمانه، هدفمند و پایدار از ظرفیتی که در این منابع عظیم خدادادی وجود دارد می‌تواند زمینه‌ساز تحول بزرگی در تولیدات کشاورزی کشور اعم از غذا، دام، دارو و مواد صنعتی در پی داشته باشد.