آینده جنگل‌های زاگرس در گرو مشارکت آگاهانه مردم است

ترحم بهزاد در گفت‌و‌گو با خبرنگار ایانا با تأکید بر اهمیت رویکرد جنگلداری اجتماعی در حفاظت از منابع طبیعی زاگرس، اظهار داشت: جنگل‌های زاگرس که در امتداد غرب کشور گسترده شده، یکی از ارزشمندترین سرمایه‌های طبیعی ایران به شمار می‌رود و نقش حیاتی در حفظ آب، خاک، اقلیم و تنوع زیستی ایفا می‌کند.

مدیرکل دفتر آموزش، ترویج و مشارکت‌های مردمی سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، افزود: بخش قابل توجهی از این جنگل‌ها که علاوه بر ارزش‌های زیست‌محیطی، منبع اصلی معیشت برای هزاران خانوار روستایی و عشایری محسوب می‌شود، در دهه‌های اخیر به دلیل فشار بهره‌برداری بی‌رویه، تغییرات اقلیمی، تخریب پوشش گیاهی و ضعف در مدیریت منابع، در معرض زوال قرار گرفته است.

بهزاد ادامه داد: در چنین شرایطی، مفهوم جنگلداری اجتماعی به‌عنوان رویکردی نوین و پایدار در مدیریت منابع طبیعی مطرح می‌شود؛ رویکردی که هدف آن ایجاد تعادل میان بهره‌برداری خردمندانه، حفاظت از منابع و تأمین منافع جوامع محلی است.

او افزود: جنگلداری اجتماعی بر پایه مشارکت واقعی مردم در تمام مراحل برنامه‌ریزی، تصمیم‌گیری و اجرای طرح‌های مرتبط با منابع طبیعی استوار است و در این الگو، مردم نه تنها ذی‌نفع بلکه شریک اصلی توسعه و حفاظت محسوب می‌شوند. 

مدیرکل دفتر آموزش، ترویج و مشارکت‌های مردمی سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور با تأکید بر این‌که اجرای صحیح این مدل نیازمند سه عنصر کلیدی آموزش، ترویج و مشارکت مردمی است؛ خاطرنشان کرد: آموزش و آگاهی‌بخشی زیربنای تغییر نگرش و رفتار جوامع محلی نسبت به منابع طبیعی است؛ زمانی که مردم اهمیت حفاظت از جنگل‌ها را شناخته و پیامدهای تخریب آن را در زندگی روزمره خود درک کنند، همراهی آن‌ها با سیاست‌های حفاظتی افزایش می‌یابد.

او ادامه داد: آموزش به‌ویژه از طریق برنامه‌های میدانی، کارگاه‌های آموزشی، استفاده از آموزگاران بومی و تأکید بر انتقال تجربه میان نسل‌ها باید به‌صورت کاربردی، مستمر و متناسب با نیازهای محلی انجام شود.

بهزاد با اشاره به این‌که ترویج به معنای ارتباط مؤثر میان کارشناسان منابع طبیعی و مردم محلی، نقش حیاتی در توانمندسازی و همدلی ایفا می‌کند؛ گفت: اعتمادسازی و گفت‌وگو در فرآیند ترویج جنگلداری اجتماعی بیش از هر چیز اهمیت دارد؛ مردم زمانی به طرح‌های جنگلداری اعتماد می‌کنند که احساس کنند صدای آنان شنیده شده و منافعشان نادیده گرفته نمی‌شود.

او افزود: به این منظور ضمن مؤثر بودن استفاده از رسانه‌های محلی، شوراهای روستایی، روحانیون، زنان فعال روستا و گروه‌های داوطلب در انتقال پیام‌های آموزشی و ترویجی، همچنین انتشار داستان‌های موفقیت و الگوبرداری از مناطق دیگر زاگرس مانند لرستان یا کردستان می‌تواند انگیزه مشارکت را افزایش دهد.

مدیرکل دفتر آموزش، ترویج و مشارکت‌های مردمی سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور با بیان این‌که مشارکت مردمی در اجرای طرح‌های جنگلداری اجتماعی زاگرس باید در سه سطح شکل گیرد؛ گفت: نخست، مشارکت در تصمیم‌سازی که با حضور نمایندگان جوامع محلی در شوراهای مشورتی یا کمیته‌های برنامه‌ریزی حاصل شده و باعث واقع‌بینانه‌تر و مقبول‌تر شدن تصمیم‌ها می‌شود.

او با اشاره به مشارکت در اجرا به‌عنوان سطح دوم که مستلزم تشکیل گروه‌های مراقبت از جنگل و گروه‌های داوطلب محلی است تا با اجرای پروژه‌هایی مانند جلوگیری از آتش‌سوزی، کنترل چرای دام، کاشت گونه‌های بومی و احیای منابع آب، مسئولیت حفاظت عملی از جنگل‌ها را بر عهده گیرند؛ افزود: سطح سوم، مشارکت اقتصادی است که از طریق بهره‌برداری پایدار از محصولات غیرچوبی جنگل مانند گیاهان دارویی، عسل طبیعی، قارچ‌های خوراکی و گردشگری روستایی، زمینه‌ساز اشتغال و درآمد پایدار برای ساکنان محلی می‌شود.

بهزاد با بیان ضرورت توجه به بسترهای اجتماعی و فرهنگی در اجرای طرح‌های جنگلداری اجتماعی، تأکید کرد: مهم‌ترین چالش در این مسیر، نبود اعتماد متقابل میان دولت و مردم است و طبق تجربه طرح‌های گذشته، هرگاه مردم صرفاً به‌عنوان مجری سیاست‌های از پیش‌تعیین‌شده دیده شده‌ باشند، طرح‌ها دوام نیاورده‌ است.

او با اشاره به ضعف زیرساخت‌های آموزشی، کمبود نیروی متخصص در حوزه ترویج منابع طبیعی و نبود سیاست‌های حمایتی پایدار از دیگر موانع مهم اجرای طرح‌های جنگلداری اجتماعی، افزود: بی‌ثباتی مالکیت اراضی و نبود نظام حقوقی مشخص برای مسئولیت و سود مردم از جنگل سبب شده بسیاری از جوامع محلی احساس تعلقی به منابع نداشته و از سوی دیگر مهاجرت روستاییان، تغییر الگوهای معیشتی و کمبود منابع مالی نیز چالش‌های جدی در مسیر اجرای این رویکرد محسوب می‌شود.

بهزاد با بیان ضرورت نهادینه‌سازی آموزش محیط‌زیست در سطوح مختلف تحصیلی و در رسانه‌های محلی برای ارتقای فرهنگ زیست‌محیطی به‌عنوان یکی از راهکارهای کاربردی غلبه‌بر این چالش‌ها، گفت: ایجاد شبکه‌های مربیان محلی جنگلداری اجتماعی با حمایت سازمان منابع طبیعی به‌عنوان حلقه ارتباطی میان مردم و نهادهای دولتی و همچنین تدوین طرح‌های مشارکتی با قراردادهای روشن و منافع مشخص برای هر جامعه محلی، به‌گونه‌ای که هر روستا در ازای حفاظت از عرصه معینی از جنگل، از منافع اقتصادی و خدماتی آن بهره‌مند شود نیز از دیگر راهکارهاست.

او ادامه داد: همچنین می‌توان با ایجاد بنگاه‌های سبز و تشویق سرمایه‌گذاری در تولید محصولات جنگل‌زاد، وابستگی مردم به منابع تخریبی را کاهش داده و نیز از فناوری‌های نوین مانند سامانه‌های  GIS، سنجش‌ازدور و پهپاد، در آموزش و پایش وضعیت پوشش گیاهی استفاده کرد.

مدیرکل دفتر آموزش، ترویج و مشارکت‌های مردمی سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، خاطرنشان کرد: اجرای موفق جنگلداری اجتماعی در پهنه زاگرس مستلزم نگرشی جدید به مدیریت منابع طبیعی است؛ نگرشی که در آن مردم به‌عنوان شریک توسعه و نه مجری طرح‌های دولتی شناسایی شوند.

بهزاد با اشاره به این‌که آموزش و ترویج در این مسیر نقش پیونددهنده علم و تجربه بومی را داشته و مشارکت فعال مردم، بنیان پایداری هر طرحی را می‌سازد؛ افزود: بدون آموزش، آگاهی و اعتماد متقابل، هیچ برنامه‌ای در مناطق زاگرس نمی‌تواند به نتیجه‌ای پایدار برسد.

او تأکید کرد: آینده جنگل‌های زاگرس در گرو مشارکت آگاهانه مردمی است؛ مشارکتی که از دل آموزش برخاسته و با باور به ارزش‌های سرزمین تداوم پیدا می‌کند.         

خبرنگار: شهرزاد مسعودی