خلیج فارس؛ گنجینه‌ای برای توسعه دریامحور و امنیت غذایی ایران

فریدون عوفی

عضو هیأت علمی مؤسسه تحقیقات علوم شیلاتی 

بر اساس «سند ملی دانش‌بنیان امنیت غذایی»، تولید آبزیان باید تا سال 1411 به 2.6 میلیون تن برسد و طبق برنامه پنج‌ساله هفتم، حجم تولید شیلات به 1.8 میلیون تن و ضریب خودکفایی به 90% خواهد رسید.

با توجه به سیاست‌های حمایتی و ظرفیت‌های زیست‌محیطی، سهم آبزیان در سبد غذایی خانوار ایرانی افزایش خواهد یافت. تهدیدات زیست‌محیطی و فعالیت‌های مخرب انسانی، چالش‌های مهمی برای دستیابی به امنیت غذایی دریایی در خلیج فارس و سایر حوضه‌های دریایی کشور هستند.

طبق پژوهش‌های موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور، مهم‌ترین تهدیدات محیطی در بخش ساحلی-دریایی عبارتند از: آلودگی‌ها (فاضلاب شهری، پسماندهای صنعتی و خانگی، زباله‌ها و پلاستیک‌ها)، برداشت بی‌رویه منابع زیستی و تخریب زیستگاه‌ها به‌دلیل توسعه غیر اصولی. همچنین، توسعه ناپایدار گردشگری، گسترش گونه‌های غیر بومی و بیماری‌ها از دیگر مخاطرات محیطی به شمار می‌آیند. با توجه به اهمیت امنیت غذایی دریایی و جایگاه آن در حوضه‌های دریایی ایران، لازم است اقدامات بلندمدت برای حفاظت از زیست‌بوم خلیج فارس و بهره‌برداری پایدار از منابع زنده آن، در قالب یک برنامه ملی و با همکاری سازمان‌ها، نهادهای نظارتی، پژوهشی و مشارکت جوامع محلی انجام شود. همچنین، تأکید بر تحقیقات علمی‌-‌کاربردی و توسعه پژوهش در زمینه شیلات و آبزیان ضروری است.

خلیج فارس و توسعه دریا محور از نگاه امنیت غذایی 

خلیج فارس و نام آن میراثی ارزشمند از ایرانیان باستان است که برای نسل‌های آینده به یادگار گذاشته شده تا نماد فخر و مباهات باشد. این پهنه آبی از دوران باستان به دلیل اهمیت اقتصادی و جغرافیایی مورد توجه اقوام مختلف بوده است. حتی پیش از دوران داریوش هخامنشی، غیرایرانیان این دریا را با نام پارس می‌شناختند. خلیج فارس از زمان آمدن آریاییان به ایران تا امروز، محل سکونت ایرانیان و ارتباط تجاری با جهان بوده است.

سکونت‌گاه‌های ساحلی در بسیاری از کشورها، کانون‌های رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی هستند. ایران با داشتن 6200 کیلومتر نوار ساحلی، پتانسیل زیادی برای توسعه دارد، اما بهره‌برداری از این نعمت خدادادی موفق نبوده است. بیشترین فعالیت‌ها در سواحل کشور محدود به مناطق شهری، روستایی، بندری و نظامی است که تنها ۵ درصد از ظرفیت سواحل را شامل می‌شود و بقیه ظرفیت‌ها نادیده گرفته شده‌اند.

توسعه دریامحور و اقتصاد دریایی که اخیراً توجه زیادی به آن شده، جزء اهداف توسعه پایدار سازمان ملل است. اقتصاد دریامحور که در ادبیات جهانی به «اقتصاد آبی» معروف است، به معنای استفاده پایدار از ظرفیت‌های منابع آبی برای رشد اقتصادی، بهبود معیشت و ایجاد اشتغال است. این حوزه شامل صنایع مختلفی مانند ترابری دریایی، گردشگری، انرژی‌های تجدیدپذیر، شیلات و معدن‌کاری دریایی است. با وجود تاکید بر ضرورت توسعه دریا محور از دو دهه پیش و تاکید مقام معظم رهبری در بیانیه گام دوم انقلاب بر استفاده از ظرفیت سواحل، هنوز ایران به‌طور کامل به این مهم نپرداخته است. حتی در سند آمایش سرزمین (1400) به‌طور کامل توسعه دریامحور لحاظ نشده است.

هدف، افزایش سهم دریا از تولید ناخالص داخلی از کمتر از 2 درصد به بالای 10 درصد در افق ده ساله و بالای 40 درصد در افق 25 ساله است، بطوریکه این موضوع در برگیرنده تنوع بخشی به سبد غذایی جامعه و ایجاد زیرساخت های لازم برای رسیدن به برنامه های ملی امنیت غذایی کشور می باشد. توسعه دریامحور یعنی اینکه باید غذاهای دریایی متنوع و با قیمت مناسب در سبد غذایی خانواده‌های ایرانی جای گیرد.

این امر علاوه بر خواص غذایی، منجر به توسعه صنعت شیلات میشود. کشوری که بخش عمده آن بیابانی و خشک است نباید سبد غذایی مردم آن صرفا متکی بر گوشت قرمز و مرغ باشد که نیازمند تامین آب شیرین زیاد است. حوضه‌ دریاهای جنوب کشور از دیدگاه زمین- دیرینه‌شناسی سابقه ‍ 14 هزار ساله دارد. در این میان خلیج فارس، با وسعت 240 هزار کیلومتر مربع و طول خط ساحلی 4300 کیلومتر، شامل ۴۰ جزیره با کاربری‌های مختلف است.

تنوع زیستی بالای این مناطق و موقعیت حساس آن‌ها باعث شده که در فهرست «کانون‌های داغ و حساس تنوع زیستی» قرار گیرند. که ضمن دارا بودن تنوع زیستی بالا، در معرض بیشترین تهدیدات و مخاطرات زیستی ناشی از فعالیت های انسانی می‌باشد.

بطوریکه علاوه بر اهمیت موضوع حفاظت و بازسازی و نظارت و پایش زیستگاه های حساس و آسیب پذیر و همچنین ذخایر ارزشمند آبزیان و منابع ژنتیکی زیستمندان ناحیه ساحلی – دریایی از جایگاه ویژه ای در تامین منابع زیستی و ذخایر غیر زیستی دریایی برای امنیت غذایی برخوردار است که می بایست مورد توجه خاص قرار گیرد بر اساس آخرین پژوهش‌ها، از بیش از 5566 گونه زیستمند آبزی کشور، تاکنون بیش از 3450 گونه از حوضه‌های دریاهای جنوب شناسایی شده‌اند که در بیش از 40 زیستگاه تخصصی زندگی می‌کنند. بر اساس «قانون برنامه هفتم توسعه - اقتصاد دریا محور»، تاکید شده است که با همکاری موسسه تحقیقات علوم شیلاتی و نهادهای مرتبط، زیستگاه‌های حساس و در معرض خطر بازسازی شوند. برای این اقدام ملی، همکاری سازمان‌ها و نهادهای مختلف از جمله سازمان بنادر و دریانوردی، سازمان شیلات و مراکز تحقیقاتی ضروری است.

در این راستا، برنامه‌ریزی و مدیریت یکپارچه ضروری بوده و از هرگونه اقدام عجولانه باید پرهیز کرد. برای دستیابی به امنیت غذایی دریایی و پیشگیری از تهدیدات زیست‌محیطی، برنامه‌ریزی بر اساس سیاست‌های کلی «توسعه دریا محور» و «محیط زیست» و با دیدگاه آینده‌نگر ضروری است.