اولویت تات مقابله با کم‌آبی، تغییر اقلیم و هوشمندسازی کشاورزی است

تهران– ایانا–  در حالی که کشاورزی ایران با چالش کم‌آبی و تغییر اقلیم بیش از هر زمان دیگری روبه‌روست، رئیس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی از اجرای مجموعه‌ای از برنامه‌های تحول‌ساز خبر می‌دهد؛ از توسعه ارقام مقاوم و تغییر تاریخ کاشت گرفته تا هوشمندسازی آبیاری، ایجاد سامانه‌های دیجیتال با دقت یک‌متری و تقویت شبکه ترویج. غلامرضا گل‌محمدی در گفت‌وگوی اختصاصی با ایانا تأکید می‌کند که «حرکت از محقق‌محوری به مسئله‌محوری» و پیوند تحقیقات با مزرعه، محور برنامه‌های سال آینده تات خواهد بود. آنچه در ادامه می‌آید تشریح گفت‌وگو با معاون وزیر و رئیس سازمان تات است.

 در سال پیش‌رو اولویت‌های اصلی سازمان تات برای توسعه تحقیقات کاربردی و انتقال فناوری به مزرعه چیست؟

 در کشور هیچ چالشی بالاتر از آب و تغییر اقلیم نداریم، دو مسئله کلیدی در حوزه کشاورزی وجود دارد که باید حل کنیم و بر همین اساس برنامه‌های سازمان را به سمت یافته‌محور برای حل این چالش‌ها برده‌ایم.  نخست آنکه در حوزه آب،«کمیته آب»  در سازمان تات  تشکیل شده و یکی از اعضای شورای عالی آب به‌عنوان مشاور امور آب در این کمیته حضور دارد.

وقتی از آب صحبت می‌کنیم، هم باید ارقامی را تولید کنیم که متحمل به خشکی، تنش و شوری باشند، هم بحث هوشمندسازی و استفاده از هوش مصنوعی مطرح است که باید تدوین شود، و هم اثر تغییرات اقلیم بر مواردی از جمله آفات وکاربرد نهاده‌ها که باید تنظیم شود. این‌ها مسائل بسیار مهمی هستند. طرح‌های کلانی تدوین شده تا اگر آب کاهش پیدا می‌کند، محصول به همان نسبت کاهش پیدا نکند. هنر این است که با کاهش آب، درصد خسارت کمتر شود.

 در حوزه تغییر تاریخ کاشت نیز کارهای خوبی انجام شده و ادامه دارد، برای نمونه در مورد کشت چغندرقند، تغییر تاریخ کاشت از بهار به پاییز باعث شده که با بیش از ۴۰ درصد صرفه‌جویی در مصرف آب، تولید محصول برابر و حتی بیشتر باشد؛ دلیل افزایش تولید هم این است که در پاییز و زمستان با حمله  کمتر آفات خود به خود خسارت به محصول کمتر شده و مصرف سم پایین‌تر می‌آید؛ از طرف دیگر این کشت از آب سبز استفاده می‌کند و سطح کشت چغندر پاییزه امسال به حدود ۴۰ هزار هکتار رسیده است.

این سازمان در حوزه هوشمندسازی آب هم کار می‌کنیم و امسال ۱۰ هزار هکتار زیر کشت هوشمند آبیاری شده است. این دو اقدام از کارهای مهم ما بوده است.

سال گذشته رقمی در برنج با همکاری سازمان انرژی اتمی تولید شد که امسال در سطح هزار هکتار کشت شده است؛ برنامه ما تولید رقم، تولید دانش و ورود دانش به عرصه است.

برنامه سازمان در حوزه آموزش و ترویج،  مدون است؛ امروز ۱۲۵۰ محقق مروج معین در استان‌ها و ۱۰۰ محقق مروج ارشد داریم؛ یکی از مروجین ارشد که استادتمام است به‌عنوان معاون مؤسسه آموزش و ترویج کشاورزی منصوب شده است. البته بخش علمیِ آموزش و ترویج پیش ما و بخش اجرایی آن در مراکز دهستان‌هاست؛ ما باید این مراکز را تقویت کنیم. در معماری سازمان، طبق بند ۳ ماده ۳۳ کوچک‌سازی، پیشنهاد داده‌ایم که یک یا دو پست کارشناسی مختص ترویج در مراکز خدمات ایجاد شود تا این کارشناسان از کارهای اداری مثل پیگیری حواله کود فاصله گرفته و کنار کشاورز باشند.

کار دیگری که آغاز کرده‌ایم مربوط به سیب‌زمینی است که فعلاً نامش «طرح تحقیقی توسعه‌ای» است که از نظر من استفاده از واژه تحقیق در این‌جا مناسب نیست و باید «طرح ترویجی توسعه‌ای» باشد. این طرح‌ها فراتر از طرح‌های تحقیقی–ترویجی و مزارع الگویی هستند و قرار است بسته دانشی در مزارع کشاورزان پیاده شود؛ چون کشاورز در صورت مشاهده کردن، عملکرد بهتری دارد. امسال این طرح برای سیب‌زمینی در دو استان، چهار شهرستان و ۶۰ مزرعه بالای چهار تا پنج هکتار اجرا شده است. برنامه داریم سال آینده برای پنج تا شش محصول، پنج تا شش بسته دانشی توسعه ترویجی را در کشور اجرا کنیم.

در حوزه آموزش نیز دنبال آموزش‌های مهارتی برای کشاورزان، سربازان وظیفه و علاقه‌مندان ورود به کشاورزی هستیم؛ مثلاً کسانی که می‌خواهند گلخانه احداث کنند، در این زمینه آموزش ببینند. سال گذشته به بیش از ۴۴ هزار سرباز با همکاری نیروهای مسلح آموزش مهارتی دادیم و چون اغلب آن‌ها روستایی هستند، ۷ هزار نفرشان با تسهیلات نیروهای مسلح مشغول به کار شده‌اند.

هنرستان‌های کشاورزی را هم جد پیگیری می‌کنیم. اکنون که چالش بخش کشاورزی کمبود تکنیسین کارشناس است، با دانشگاه جامع مهارت رایزنی می‌کنیم تا نیروی تکنیسین تربیت کنند. در کنار آن، هنرستان‌ها را تقویت کرده‌ایم. بسیاری از آن‌ها در حال تعطیلی بودند اما با رایزنی با آموزش‌وپرورش، به ما دانش‌آموز دادند که آموزش های تخصصی هنرستان کشاورزی را دیده و در حوزه کارشناسی و تکنسینی فعال شوند.

با وزارت علوم نیز برای اجرای ماده ۲۳ قانون افزایش بهره‌وری کشاورزی رایزنی می‌کنیم تا فارغ‌التحصیلان کشاورزی شش ماه دوره کارورزی در مجموعه سازمان تات بگذرانند؛ هم با عملیات آشنا می‌شوند و هم خیلی از مشکلات نیروی انسانی ما حل می‌شود.

در حوزه آموزش کارکنان و مدیران وزارت جهاد کشاورزی هم برنامه مدون داریم. از دوره‌های غیرحضوری که اثربخشی کمی دارند فاصله می‌گیریم و آموزش حضوری را از سطح پایه تا مدیران دنبال می‌کنیم. حتی در نظر داریم اگر مدیری دوره آموزشی را طی نکرده و نمره لازم را نگرفته باشد، حکم انتصاب قطعی برای او صادر نشود.

در حوزه‌های دیگر هم فعالیت‌های گسترده‌ای انجام می‌دهیم. سال گذشته حدود ۸۵ یافته قابل انتقال به بخش خصوصی منتقل شد. سازمان پیش از این حرکت از محقق‌محوری به مسئله‌محوری را آغاز کرده بود. در همین راستا، آیین‌نامه‌های ترفیع و ارتقا را اصلاح کردیم. برخلاف آنچه گاهی در رسانه‌ها گفته می‌شود که محققان برای ارتقا مقاله می‌نویسند، چنین چیزی نیست. آیین‌نامه جدید با رویکرد آموزش و ترویج و نفوذ دانش به عرصه تدوین شده است.

رویکرد هیئت ممیزه هم اصلاح شده است. اگر محقق ما در بخش‌هایی مانند یافته قابل ترویج، دستورالعمل فنی، نشریه قابل ترویج، دانش فنی یا انتقال دانش فنی فعالیتی نداشته باشد، حتی اگر مقاله داشته باشد، رأی نمی‌گیرد؛ مگر افرادی که صرفاً در حوزه مرز M  کار می‌کنند که به هر حال سازمان تات به عنوان مرجعیت علمی این کار را انجام می‌دهد.

 در زمینه سازگاری کشاورزی با تغییر اقلیم، مهم‌ترین اقدامات و پروژه‌های سازمان تات چیست و تاکنون دستاوردها داشته؟

 جدا از برنامه‌هایی که اشاره شد، کل اصلاح بذر را به سمت مقابله با تغییر اقلیم و مقاومت به تنش‌ها هدایت کرده‌ایم؛ در ۱۰ و ۱۱ آذر همایش تغییر اقلیم را برگزار می‌کنیم که محور آن صرفاً مقاله‌محوری نیست، بلکه تمرکز روی تولید، تجارت و بازار است. در این همایش از تمام صاحب‌نظران کشور، دانشگاه‌ها و بخش خصوصی دعوت کرده‌ایم و سخنران کلیدی هم ارائه راهکارهای عملیاتی برای اثر تغییر اقلیم بر تجارت خواهد داشت. این همایش در شش محور تخصصی برای ارائه راه کارهای عملیاتی، برگزار می‌شود.

علاوه بر این، یکی از پنج طرح کلان سازمان تات، محور تغییر اقلیم است که در تمام حوزه‌ها از جمله دام، شیلات، واکسن، آب و خاک و گیاه‌پزشکی اجرا می‌‌شود. در حوزه گیاه‌پزشکی تغییرات اقلیمی باعث تبدیل برخی آفات درجه سه به آفات مهم شده است؛ به عنوان مثال شپشک پنبه که قبلاً آفت محسوب نمی‌شد، اکنون در سه استان در حال افزایش جمعیت است. بنابراین نگاه ما به تغییر اقلیم همه‌جانبه و در تمام بخش‌ها است و برنامه‌ها بر این اساس تنظیم شده‌اند.

 سازمان تات چه برنامه‌هایی برای تقویت ترویج و آموزش بهره‌برداران و توانمندسازی مروجان در سطح استان‌ها دارد؟

 بخشی از این برنامه‌ها مربوط به بال اجرایی ترویج است که مدیریت ترویج استان‌ها محور آن است. از روزی که به سازمان آمدم، مدیریت ترویج استان‌ها را فعال‌تر کرده‌ام؛ برای مثال، در هفته پژوهش سال گذشته برای اولین بار از سه مدیریت ترویج استان قدردانی کردیم و در مراسم اخیر مربوط به زنان روستایی با آن‌ها جلسه  گذاشتیم؛ هنگام سفر به استان‌ها، حتماً به مراکز جهاد کشاورزی سر می‌زنم و مدیر ترویج استان را دعوت می‌کنم کنارم باشد. هدف ما این است که طرح‌های توسعه ترویجی و این اقدامات مدیریتی را به هم لینک کنیم.

کار دیگر، استفاده از ظرفیت بخش خصوصی است. با توجه به این‌که تنها در سطح دهستان‌ها ۱۴۵۰ مرکز جهاد کشاورزی وجود دارد و توان ما برای آموزش تمام این مراکز کافی نیست، بخش خصوصی را وارد کار کرده‌ایم. به بخش خصوصی و نظام مهندسی اعلام شده تمام آنچه داریم را رایگان در اختیارشان قرار می‌دهیم، اما در مقابل آموزش دادن آن‌ها به کشاورز نباید با دریافت پول همراه باشد. هدف ما ترویج خصوصی‌ای است که در منافع اضافه کشاورز شریک شود؛ به این معنا که اگر کشاورز چهار تن در هکتار برداشت دارد و با دانش منتقل شده به پنج تن می‌رسد، درصدی از افزایش برداشت به بخش خصوصی تعلق گیرد.

همچنین، ظرفیت دهیاران و بسیج برای ترویج و فرهنگ‌سازی الگوی کشت بسیار مهم است. با سازمان بسیج تفاهمنامه‌ای امضا کرده‌ایم و در سفرهای استانی نیز با فرمانداران و استانداران صحبت کرده‌ایم تا از این ظرفیت‌ها استفاده شود.

 بنابراین به‌طور خلاصه برنامه ما شامل حضور خود محققین سازمان تات، مدیریت‌های هماهنگی ترویج، ترویج خصوصی، دهیاران و بسیج است تا همه این ظرفیت‌ها برای آموزش بهره‌برداران به کار گرفته شود.

 سازمان تات برای توسعه کشاورزی دیجیتال و هوشمندسازی تولید، چه نقشی بر عهده گرفته و چه فناوری‌هایی آماده ورود به مزرعه هستند؟

 یکی از کارهای مهمی که سازمان تات انجام داده، استفاده از هوش مصنوعی در حوزه هوشمندسازی کشاورزی است که به بحث آبیاری هوشمند اشاره  شد.

امسال مرکز پایش تولید کشاورزی با حضور وزیر افتتاح شد که چهار سامانه اصلی دارد. نخست، سامانه تصمیم‌گیری الگوی کشت است که از حالت دستی خارج و الکترونیکی شده و در حوزه زراعت، در سال پنجم خود قرار دارد.

دوم، سامانه «مزرعه من» است که از صفر تا صد تولید محصول را مشخص کرده و کمک می‌کند محصولات کشاورزی شناسنامه‌دار شوند، اقدامی که بند خ ماده ۷۱ وزارتخانه بر آن تأکید دارد و پیش‌بینی می‌کنم تا پایان برنامه هفتم اجرایی شود.

سوم، با استفاده از هوش مصنوعی و داده‌های ماهواره‌ای، سطح زیر کشت دقیق برآورد می‌شود. داده‌های ماهواره‌ای بومی‌سازی شده‌‌ و فناوری ما به دقت یک متر در مزارع رسیده است؛ این موضوع برای پیش‌بینی واقعی میزان کشت و تنظیم بازار مصرف حیاتی است. برای نمونه، در سال گذشته الگوی کشت ۹۵۰۰ هکتار پیاز جیرفت اعلام شد، اما کشاورزان ۲۳ هزار هکتار کشت کرده بودند که چنین مواردی با این فناوری قابل رصد و مدیریت است.

چهارم، سامانه‌های مجازی هواشناسی است که با پرداخت هزینه حق عضویت توانسته‌ایم با فناوری به واسطه هوش مصنوعی به ۳۸ هزار ایستگاه مجازی در سراسر کشور دست پیدا کنیم. این سامانه پیش‌بینی می‌کند که در ۱۰ روز آینده چه شرایطی در مزارع حاکم خواهد بود و به کشاورز اخطارهای عملیاتی مانند زمان مناسب سمپاشی و محافظت از محصول می‌دهد.

اگر این چهار سامانه به هم متصل شوند، شناسنامه محصولات، الگوی کشت، سامانه «مزرعه من» و پیش‌بینی‌های هواشناسی به‌صورت یکپارچه در اختیار کشاورزان قرار می‌گیرد و تا یکی دو سال آینده برای محصولات اساسی به‌طور کامل عملیاتی خواهد شد. سازمان تات از مدت‌ها قبل در حوزه هوشمندسازی و هوش مصنوعی فعال بوده و مرکز پایش را ظرف ۲۵ روز و با هزینه‌ای بیش از ۱۸ میلیارد تومان به بهره‌برداری رسانده است.

خبرنگار: شهرزاد مسعودی