افزایش 23 درصدی شوری خاک خوزستان در ده سال / سیلیسیم و پتاسیم تحمل نخل‌ها را بالا می‌برد

رحمان یوسفی در گفت‌وگو با خبرنگار ایانا با اشاره به گسترش شوری خاک و تأثیر آن بر نخلستان‌های کشور به‌ویژه در استان خوزستان اظهار داشت: بخش عظیمی از اراضی ایران با محدودیت‌های متوسط تا شدید از نظر شوری مواجه بوده و رفع یا کاهش اثرات مضر این تنش در گیاهان، به دانش، فناوری‌های موجود و تخصیص اعتبارات کافی بستگی دارد.

عضو هیئت علمی پژوهشکده خرما و میوه‌های گرمسیری کشور با بیان این‌که ایران پس از هند و پاکستان در صدر کشورهای در معرض تهدید از نظر تنش شوری قرار دارد؛ افزود: از مجموع ۱۸/۵ میلیون هکتار اراضی قابل کشت کشور، حدود ۸ میلیون هکتار آبی است که ۶/۸ میلیون هکتار آن با محدودیت شوری مواجه است.

یوسفی با استناد به نتایج مطالعات اخیر گفت: در استان خوزستان طی ۱۰ سال گذشته (از ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰) حدود ۲۳ درصد از خاک‌های استان شورتر شده‌اند؛ به‌طوری‌که در سال ۱۳۹۰ حدود ۳۷ درصد خاک‌ها دارای شوری بالای ۴دسی‌زیمنس‌ بر متر بودند، اما این رقم در سال ۱۴۰۰ به ۶۰ درصد رسیده است.

نخیلات خوزستان، قربانی شوری آب و خاک

عضو هیئت علمی پژوهشکده خرما و میوه‌های گرمسیری تصریح کرد: نخیلات استان خوزستان به‌ویژه در انتهای رودخانه کارون و در شهرستان‌های آبادان، خرمشهر و شادگان بیش از سایر مناطق با شوری آب و خاک درگیر هستند.

وی با اشاره به این‌که کاهش بارندگی‌ها، افت کیفیت آب‌های سطحی، روش‌های نادرست آبیاری و بالا آمدن سطح آب‌های زیرزمینی از علل مهم افزایش شوری در خاک‌های مناطق خشک و نیمه‌خشک کشور است؛ افزود: در چنین اقلیمی که بارش‌ها برای شست‌وشوی نمک‌های محلول کافی نبوده و تبخیر بالا است، خاک‌های شور به‌وفور دیده می‌شود.

یوسفی با بیان این‌که مدیریت نامطلوب آبیاری، زهکشی ناکافی، آیش نامناسب و تخریب پوشش گیاهی از جمله عوامل غیرطبیعی افزایش شوری خاک‌ها است؛ اظهار داشت: در سال جاری نیز خشکسالی‌های پیاپی و کاهش بارش‌ها موجب کاهش حجم آب‌های ورودی به رودخانه‌ها و درنتیجه شور شدن آب‌های آبیاری شده است.

وی با اشاره به این‌که به‌موقع انجام نشدن رهاسازی آب از بالادست‌ها یا مصرف بخش زیادی از آن در مسیر رسیدن به نخیلات توسط سایر کشت‌ها، آسیب به نخیلات واقع در انتهای رودخانه‌ها را بیش از سایر مناطق باعث می‌شود؛ گفت: افزون بر آن، ورود زه‌آب‌ها و پساب‌ها در مسیر رودخانه باعث افزایش شوری آب آبیاری  و در نتیجه شورتر شدن خاک نخلستان‌ها در طول سالیان مختلف می‌شود.

خرما، سومین محصول باغی کشور در معرض خطر

یوسفی با تأکید بر این‌که نخل خرما یکی از مهم‌ترین محصولات باغی در اقلیم‌های خشک و نیمه‌خشک ایران است؛ خاطرنشان کرد: بر اساس آمارنامه کشاورزی، خرما با ۲۶۷ هزار هکتار سطح زیرکشت پس از پسته و انگور در رتبه سوم محصولات باغبانی کشور قرار دارد و با تولید حدود ۱/۷۳ میلیون تن در میان پنج محصول برتر باغبانی از نظر میزان تولید جای گرفته است.

وی افزود: استان‌های فارس، خوزستان، سیستان‌ و بلوچستان، کرمان و بوشهر از قطب‌های اصلی تولید خرما بوده و استان خوزستان با حدود ۴۱ هزار هکتار سطح زیرکشت که ۳۵ هزار هکتار آن بارور است، با تولید سالیانه ۳۱۶ هزار تن خرما سهمی معادل ۱۸/۲۸ درصد تولید خرمای کشور را به خود اختصاص داده است.

یوسفی با بیان این‌که نخلستان‌های خوزستان با چالش‌هایی چون پایین بودن میزان ماده آلی خاک، آهکی بودن اراضی، زهکشی ضعیف و شوری زیاد روبه‌رو است؛ گفت: با وجود تحمل بالای شوری خرما، اما شوری شدید می‌تواند رشد، باروری و کیفیت میوه را به‌شدت کاهش داده و در شرایط حاد حتی موجب مرگ درختان شود.

اثرات شوری بر رشد و عملکرد نخیلات

عضو هیئت علمی پژوهشکده خرما و میوه‌های گرمسیری توضیح داد: افزایش سطوح شوری آب می‌تواند پارامترهای رشدی مانند ارتفاع، قطر تنه، تعداد و طول برگ را مختل کرده و همچنین باعث بروز محدودیت در جذب آب و عناصر غذایی، بروز اثرات یونی خاص ناشی از یون‌های سدیم و کلر، و برهم خوردن تعادل تغذیه‌ای شود.

وی تأکید کرد: تحت شرایط تنش شوری بالا، رشد و گسترش ریشه‌ها کاهش یافته و جذب عناصر غذایی مختل می‌شود که در نهایت به کاهش عملکرد، افت کیفیت میوه و از بین رفتن پاجوش‌ها و نهال‌های جوان منجر خواهد شد.

پیامدهای اقتصادی و اجتماعی شوری برای نخلداران

یوسفی با اشاره به وابسته بودن معیشت بسیاری از خانواده‌های جنوبی خوزستان به نخل‌ها و افت کیفیت و کمیت محصول و نیز درآمد نخلداران به واسطه شوری آب و خاک، هشدار داد: ادامه این روند می‌تواند به رهاسازی نخلستان‌ها، مهاجرت نخلداران و از بین رفتن سرمایه‌های طبیعی استان منجر شود.

وی بر ضرورت اقدام فوری مسئولان در زمینه رهاسازی به‌موقع آب و بهبود کیفیت آب آبیاری نخیلات تأکید کرد و افزود: حفظ این محصول راهبردی برای پایداری معیشت نخلداران و اقتصاد استان حیاتی است.

پژوهش‌ها و دستاوردهای علمی در مقابله با شوری

یوسفی با بیان این‌که پژوهشکده خرما و میوه‌های گرمسیری کشور تحقیقات متعددی درباره اثرات شوری آب و خاک بر عملکرد و کیفیت میوه خرما انجام داده و پروژه‌های جدیدی نیز در دست اجرا دارد.؛  اظهار داشت: طبق نتایج این پژوهش‌ها کاربرد کودهای حاوی سیلیسیم و پتاسیم می‌تواند تحمل نخل‌ها را در شرایط شور افزایش دهد.

وی با اشاره به این‌که برخی ارقام خرما مانند زاهدی، دیری، پیارم و برحی نیز تحمل بالایی نسبت به شوری دارند؛ گفت: نتایج مطالعات پژوهشکده از طریق کارگاه‌های حل مسئله، دوره‌های آموزشی و دستورالعمل‌های فنی در اختیار بهره‌برداران قرار می‌گیرد.

راهکارهای علمی برای کاهش اثرات شوری

یوسفی با تأکید بر ضرورت ورود نتایج علمی به عرصه اجرا، خاطرنشان کرد: برای مقابله با اثرات شوری باید از مجموعه‌ای از روش‌های اصلاحی و مدیریتی استفاده شود؛ از جمله این روش‌ها می‌توان به آبشویی خاک در فصول سرد، ایجاد زهکشی مناسب، مالچ‌دهی با برگ‌های خشک خرما برای کاهش تبخیر، استفاده از مواد آلی برای بهبود نفوذپذیری خاک، مدیریت تغذیه با کودهای کم‌نمک، محلول‌پاشی کودها و محرک‌های رشد، انتخاب ارقام متحمل به شوری و بهره‌گیری از سیستم‌های آبیاری مناسب اشاره کرد.

وی افزود: اجرای صحیح این راهکارها می‌تواند رشد مطلوب نخل‌ها، بهبود کیفیت میوه، رونق اقتصادی و پایداری تولید خرما را در راستای تأمین امنیت غذایی کشور به دنبال داشته باشد.

مدیریت آبیاری در شرایط شوری

عضو هیئت علمی پژوهشکده خرما با بیان این‌که استفاده از روش‌های نوین آبیاری مانند آبیاری تحت فشار بابلر یا فواره‌ای تأثیر قابل‌توجهی در کاهش اثرات شوری دارد، تصریح کرد: زیرا ضمن افزایش بهره‌وری آب، از تبخیر سطحی و بازگشت نمک‌ها به سطح خاک جلوگیری می‌شود.

وی با اشاره به این‌که در میان روش‌های سطحی، آبیاری تشتکی به دلیل جلوگیری از شور شدن خاک به واسطه تمرکز آب در محدوده اطراف ریشه، برای نخلستان‌های دارای شوری مناسب‌تر است؛ افزود: در خاک‌های شور باید محدوده اطراف ریشه همواره مرطوب نگه داشته شود تا املاح شوری‌زا به عمق خاک نفوذ کند.

نقش مواد آلی و کودها در افزایش تحمل شوری

یوسفی با بیان این‌که نخلستان‌های کشور با کمبود مواد آلی مواجه‌ بوده و در چنین خاک‌هایی، ریشه‌ها کمتر توسعه یافته و مقاومت گیاه در برابر شوری کاهش می‌یابد؛ خاطرنشان کرد: به همین دلیل، کاربرد مواد آلی پوسیده، برگرداندن بقایای گیاهی، کشت و شخم گیاهان علوفه‌ای مانند یونجه، و استفاده از کمپوست و ورمی‌کمپوست از راهکارهای مؤثر در تقویت ماده آلی خاک است.

وی ادامه داد: در پژوهشکده خرما کودهایی از منابع سیلیسیوم (مانند سیلیکات پتاسیم) و پتاسیم (مانند سولفات پتاسیم) آزمایش شده‌ که نتایج مثبت آن‌ها در افزایش تحمل نخل به شوری تأیید شده است.

یوسفی توصیه کرد: در شرایط شور باید از کودهای با شاخص نمکی پایین استفاده شود و انتخاب ارقام مقاوم در هر منطقه با توجه به نتایج مطالعات سازگاری انجام گیرد، چرا که استفاده از ارقام یک منطقه در منطقه دیگر بدون بررسی می‌تواند نتایج نامطلوبی به همراه داشته باشد.

خبرنگار: شهرزاد مسعودی