گون؛ نگهبان خاموش خاک و زیست‌بوم ایران
تهران- ایانا- گیاه گون که سال‌هاست بی‌صدا در دل طبیعت ایران ایستاده تا خاک را حفظ کند، زیست‌بوم را زنده نگه دارد و اقتصاد محلی را تغذیه کند؛ حالا با تهدیدهای ناشی از تغییر کاربری اراضی و بهره‌برداری بی‌رویه، بیش از هر زمان دیگری نیازمند حفاظت و توجه ملی است.
گیاه گون، با نام علمی Astragalus، یکی از مهم‌ترین و متنوع‌ترین گیاهان در اکوسیستم‌های مختلف کشور به شمار می‌رود. اهمیت این گیاه به دلایل گوناگونی است که نه تنها به محیط زیست بلکه به اقتصاد و سلامت جوامع نیز مرتبط می‌شود. از این رو، توجه ویژه به حفاظت و بهره‌برداری پایدار از این گونه گیاهی، مقابله با تعرض و تغییر کاربری اراضی ملی که زیستگاه آن است، ضروری است. و قانون به درستی با عنایت به اهمیت خاص گونه گون را ممنوع‌القطع اعلام کرده است.
در ایران، گون‌ها نقش منحصر به فردی در پوشش گیاهی دارند؛ به طوری که وسعت پراکنش گونه‌های گون در ایران به ۲۱ میلیون و ۴۲۱ هزار هکتار می‌رسد که تشکیل‌دهنده گونه های اصلی اول، دوم و سوم تیپ گیاهی در این سرزمین است. تنوع گونه‌ای گون نیز در ایران چشمگیر است و ۸۵۴ گونه از این گیاهان به صورت بوته‌ای و علفی(یکساله و چند ساله) در رویشگاه‌های طبیعی ایران یافت می‌شود.
گون‌ها نقش حیاتی در حفظ خاک دارند. با ریشه‌های عمیق و گسترده خود، این گیاهان به تثبیت خاک کمک کرده و از فرسایش آن جلوگیری می‌کنند. این ویژگی به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک که با کمبود پوشش گیاهی و بارندگی‌های نامنظم مواجه هستند، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. فرسایش خاک می‌تواند منجر به از بین رفتن زمین‌های کشاورزی، کاهش کیفیت آب و افزایش بیابان‌زایی شود. گیاهان گون با ایجاد یک پوشش محافظتی بر روی سطح خاک و نفوذ ریشه‌های خود به عمق زمین، مانع از این خسارات می‌شوند.
علاوه بر حفظ خاک، گون‌ها در بهبود حاصلخیزی آن نیز نقش دارند. این گیاهان با تثبیت نیتروژن از طریق همزیستی با باکتری‌های تثبیت‌کننده نیتروژن در ریشه‌های خود، نیتروژن را به خاک اضافه می‌کنند. نیتروژن یکی از عناصر غذایی ضروری برای رشد گیاهان است و کمبود آن می‌تواند باعث کاهش تولید محصولات کشاورزی شود. گون‌ها با افزایش میزان نیتروژن در خاک، به رشد سایر گیاهان کمک کرده و تنوع زیستی را افزایش می‌دهند.
گون‌ها زیستگاه مهمی برای بسیاری از جانوران هستند. حشرات، پرندگان و پستانداران کوچک از این گیاهان به عنوان منبع غذا، پناهگاه و محل تخم‌گذاری استفاده می‌کنند. تنوع زیستی یک اکوسیستم به سلامت و پایداری آن کمک می‌کند. از بین رفتن گون‌ها می‌تواند منجر به کاهش جمعیت این جانوران و برهم خوردن تعادل اکولوژیکی شود.
از نظر اقتصادی، گون‌ها نقش مهمی در تولید عسل دارند. عسل گون به دلیل خواص دارویی و طعم مطبوع خود، ارزش بالایی دارد و یکی از محصولات مهم در بسیاری از مناطق به شمار می‌رود. زنبورداران با استقرار کندوهای خود در نزدیکی رویشگاه‌های گون، عسل با کیفیت بالا تولید می‌کنند که به اقتصاد محلی کمک می‌کند.
علاوه بر عسل، برخی از گونه‌های گون صمغ تولید می‌کنند که در صنایع مختلف کاربرد دارد. صمغ گون در داروسازی به عنوان یک ماده چسباننده و تثبیت‌کننده استفاده می‌شود. در صنایع غذایی، این صمغ به عنوان یک قوام‌دهنده و پایدارکننده کاربرد دارد. در صنایع آرایشی و بهداشتی نیز از صمغ گون در تولید محصولات مختلف استفاده می‌شود.
گون‌ها می‌توانند به عنوان علوفه برای دام‌ها مورد استفاده قرار گیرند. در مناطقی که منابع علوفه محدود است، گون‌ها می‌توانند یک منبع غذایی مهم برای دام‌ها باشند. با این حال، باید توجه داشت که مصرف بیش از حد گون‌ها می‌تواند برای دام‌ها مضر باشد.
بسیاری از گونه‌های گون دارای خواص دارویی هستند و در طب سنتی برای درمان بیماری‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرند. برخی از گونه‌های گون دارای خواص ضد التهابی، ضد درد و ضد میکروبی هستند.
با توجه به اهمیت اکولوژیکی، اقتصادی و دارویی گیاه گون، حفاظت از این گونه و مقابله با تعرض و تغییر کاربری اراضی ملی که زیستگاه آن است، امری حیاتی است. بر اساس قانون حفظ و حمایت از منابع طبیعی و ذخائر جنگلی کشور، گونه گون ممنوع‌القطع اعلام شده است و این ممنوعیت شامل ممنوعیت در تخصیص و تغییر کاربری اراضی نیز می‌شود. ایجاد ذخیره‌گاه‌های گون نیز می‌تواند به حفظ تنوع ژنتیکی این گیاه و حمایت از اکوسیستم‌های وابسته به آن کمک کند. حفاظت از گون‌ها نیازمند آگاهی‌رسانی به جوامع محلی، اجرای قوانین و مقررات سختگیرانه و همکاری بین سازمان‌های دولتی و غیردولتی است. با حفاظت از گون‌ها، می‌توانیم از مزایای بی‌شمار این گیاه بهره‌مند شده و به حفظ محیط زیست، سلامت جوامع و جلوگیری از تخریب و تعرض به اراضی ملی کمک کنیم.
ترحم بهزاد؛ مدیر کل دفتر آموزش، ترویج و مشارکت های مردمی سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور
دیدگاه تان را بنویسید