بیش از ۲۰ درصد از گونه‌های گیاهان دارویی کشور در معرض تهدید انقراض قرار دارند

نگار ولی زاده با اشاره به بهره برداری بی رویه از گیاهان دارویی در ایران، آن را تهدیدی برای تنوع زیستی و امنیت زیست بوم دانست و گفت: در سال‌های اخیر، بهره‌برداری بی‌رویه و عمدتاً فاقد نظارت از گیاهان دارویی بومی ایران، به‌ویژه از عرصه‌های منابع طبیعی که به‌واسطه خشکسالی‌های مداوم دچار تنش‌های شدید اکولوژیکی شده‌اند، آسیب‌های جدی به این منابع وارد کرده است.

عضو هیات علمی بخش تحقیقاتی منابع طبیعی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان شرقی، افزود: این روند موجب کاهش سطح، تراکم و پراکنش بسیاری از گونه‌های ارزشمند گیاهی شده و خطر انقراض آن‌ها را افزایش داده است. از جمله این گونه‌های در معرض تهدید می‌توان به باریجه، ریواس، آنغوزه، کنگر، کمای ایرانی (Ferula persica)، زرشک وحشی، زیره کوهی، چلم، آویشن، کرفس کوهی، موسیر کوهی، قارچ ترافل و میوه‌های درختان جنگلی اشاره کرد.

وی ادامه داد: تداوم این برداشت‌های بی‌رویه به یکی از چالش‌های جدی در مسیر حفاظت از تنوع زیستی و پایداری منابع طبیعی کشور تبدیل شده است. ایران با حدود 8 هزار و 200 گونه گیاهی، دارای 2 هزار 300 گونه دارویی یا معطر است که از این میان، ۱۸۰ گونه اندمیک شناسایی شده‌اند. با این وجود، داده‌های موجود نشان می‌دهد که بیش از ۲۰ درصد از گونه‌های گیاهان دارویی کشور در معرض تهدید انقراض قرار دارند؛ مسئله‌ای که پیامدهای عمیق زیست‌محیطی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را به دنبال داشته است.

ولی زاده گفت: براساس اطلاعات موجود، در سال ۱۴۰۳، حدود ۲ هزار تن گیاه دارویی از مراتع کشور برداشت شده که از این میزان، یک‌هزار تن به بازارهای بین‌المللی صادر شده است. این روند بهره‌برداری، بدون انجام فرآیندهای فرآوری و ارزیابی‌های زیست‌محیطی، با اصول بهره‌برداری پایدار مغایرت دارد و می‌تواند منجر به کاهش جمعیت‌های گیاهی، تخریب ساختار اکوسیستم‌های طبیعی و تضعیف توان اکولوژیکی زیستگاه‌ها شود. 

وی افزود: علاوه بر این، برداشت بی‌رویه گیاهان دارویی و تغییرات اقلیمی، بسیاری از گونه‌های ارزشمند دارویی را در معرض خطر انقراض قرار داده است. بنابراین، ضرورت دارد تا با برنامه‌ریزی اصولی و نظارت مستمر، از برداشت بی‌رویه گیاهان دارویی جلوگیری شده و بهره‌برداری از این منابع به‌صورت پایدار و با رعایت ملاحظات زیست‌محیطی انجام شود.

ولی زاده ادامه داد: از جمله مهم‌ترین عوامل مؤثر در بروز این بحران می‌توان به نبود نظام‌های مؤثر مدیریت منابع طبیعی، ضعف در تدوین و اجرای چارچوب‌های قانونی و نظارتی، فقدان برنامه‌های مدون احیا و حفاظت از گونه‌ها و کمبود آموزش‌های تخصصی در سطوح مختلف اشاره کرد. افزون بر این، رشد تقاضای جهانی برای فرآورده‌های گیاهی و رونق طب سنتی، فشار مضاعفی بر ذخایر طبیعی ایران وارد ساخته است. در راستای مقابله با این روند نگران‌کننده، ضرورت دارد برنامه‌های جامع مدیریت پایدار منابع گیاهی مبتنی بر اصول اکولوژیکی طراحی و اجرا شوند. این برنامه‌ها باید شامل الگوهای برداشت کنترل‌شده، احیای جمعیت‌های طبیعی، حفاظت درون‌زیستی (in situ) و برون‌زیستی (ex situ) باشند. همچنین ایجاد بانک‌های ژن، ثبت و حفاظت ژرم‌پلاسم گونه‌های ارزشمند و توسعه مزارع کشت جایگزین به عنوان راهبردی مؤثر جهت کاهش فشار بر زیستگاه‌های طبیعی مطرح است.

عضو هیات علمی بخش تحقیقاتی منابع طبیعی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان شرقی بیان کرد: توانمندسازی جوامع محلی از طریق ارتقاء دانش بومی، برگزاری دوره‌های آموزشی تخصصی و ترویج روش‌های اصولی برداشت و بهره‌برداری مشارکتی، می‌تواند نقش بسزایی در حفاظت پایدار از منابع طبیعی ایفا کند. در کنار این اقدامات، اصلاح قوانین مرتبط با بهره‌برداری، تجارت و صادرات گیاهان دارویی، همراه با تقویت نظام‌های نظارتی هوشمند مبتنی بر فناوری‌های نوین نظیر سامانه‌های اطلاعات جغرافیایی (GIS)، پهپادها و تصاویر ماهواره‌ای، ضروری به نظر می‌رسد. از سوی دیگر، توسعه زنجیره ارزش گیاهان دارویی از طریق گسترش صنایع فرآوری، بسته‌بندی پیشرفته، بازاریابی علمی و ایجاد زیرساخت‌های صادراتی مبتنی بر فناوری‌های دانش‌بنیان، گامی مؤثر در جهت افزایش ارزش افزوده محصولات و جلوگیری از صادرات خام محسوب می‌شود.

وی خاطرنشان کرد: حفظ و احیای گونه‌های گیاهان دارویی بومی ایران که از ارزش‌های درمانی، اقتصادی و ژنتیکی بالایی برخوردارند، مستلزم اتخاذ رویکردی چندبُعدی، علمی و مشارکتی است. همکاری هماهنگ میان نهادهای دولتی، مراکز تحقیقاتی، سازمان‌های مردم‌نهاد و جوامع محلی، می‌تواند بستری مناسب برای تحقق اهداف توسعه پایدار و پایداری زیست‌محیطی فراهم آورد. در دورانی که تغییرات اقلیمی، فشارهای انسانی و فقدان مدیریت یکپارچه، زیست‌بوم‌های طبیعی کشور را تهدید می‌کند، حفاظت از منابع ژنتیکی و زیستی نه تنها به منزله یک تعهد اخلاقی و زیست‌محیطی، بلکه به عنوان ضرورتی راهبردی در فرآیند توسعه ملی محسوب می‌شود.