کهور آمریکایی؛ قهرمان دیروز، تهدید امروز

کهور آمریکایی (Prosopis juliflora) که در ایران با نام‌های محلی سمر، کهور پاکستانی، کهور مکزیکی و کرت دریایی شناخته می‌شود؛ درختی است از خانواده لگومینوز که از سال‌های گذشته وارد ایران شده، کشت و توسعه یافته و تا ارتفاع ۱۲ متر می‌رسد.

انتشار جهانی این گونه از اوایل سده ۱۹ میلادی از آمریکای جنوبی شروع شده و به سایر نقاط جهان با اهداف کنترل جنگل‌زدایی و بیابان‌زایی گسترش یافته است. این درخت به‌دلیل ظرفیت چشمگیر برای رشد در شرایط سخت خاک (خاک‌های شور و قلیا و فقیر) در بسیاری از مناطق خشک و نیمه‌خشک، گرم و نیمه‌گرم در سطح جهان گسترده شده، به‌طوری‌که هم‌اکنون در پنج قاره (یکصدو چهل کشور و جزیره) انتشار دارد.

این گونه دارای مزایا و معایبی است؛ از مزایای آن می‌توان به تولید غذا، دارو، چوب و استقرار آسان آن در طبیعت و از معایب آن به مصرف بیش از حد آب‌های زیرزمینی، رقابت شدید با گونه‌های گیاهی بومی و نقش تهاجمی آن اشاره کرد.

بر اساس بررسی‌های علمی، اطلاعات دقیق و مستندی از زمان ورود رسمی این گونه گیاهی به ایران در دست نیست. با این حال، طبق گفته‌های کارشناسان باتجربه، ورود آن به کشور از دهه ۱۳۴۰ خورشیدی آغاز شده است. در جریان ساخت پایگاه‌های هوایی در مناطق جنوبی ایران مانند کنارک، بندرعباس و بوشهر، این گونه با هدف تثبیت خاک اطراف باندهای پرواز وارد کشور شد و به‌طور گسترده کشت شد.

از آن زمان تاکنون، سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور این گونه را در پروژه‌های مختلفی مانند تثبیت شن‌های روان، بیابان‌زدایی، جنگل‌کاری و فضای سبز حاشیه جاده‌ها و بزرگراه‌ها مورد استفاده قرار داده و تکثیر کرده است.

هم‌اکنون این گونه، در قسمت‌های گرمسیری و نیمه‌گرمسیری کشور شامل استان‌های ایلام، خوزستان، کهگیلویه و بویراحمد، بوشهر، فارس، هرمزگان، سیستان و بلوچستان و کرمان کشت شده، در بخش‌هایی از این نواحی به‌صورت خودرو رویش داشته و در بعضی مناطق، تعداد درختان این گونه، در هکتار افزایش یافته است.

بر اساس منابع علمی موجود، کهور آمریکایی دارای رفتار تهاجمی است. در بسیاری از کشورها در قاره‌های آفریقا، آسیا، آمریکا و اقیانوسیه، به‌عنوان گونه‌ای مهاجم شناخته شده و تلاش‌هایی برای کنترل آن از طریق روش‌های مکانیکی یا شیمیایی صورت گرفته است. با این حال، به‌دلیل هزینه‌های بالای اجرای این اقدامات، نتایج چندان موفقیت‌آمیز نبوده‌اند. بنابراین، مطالعات علمی منتشرشده نشان می‌دهند که این گونه در زیستگاه‌های جدید خود، توان گسترش و تهاجم بالایی دارد.

بر اساس تحقیقات انجام‌شده توسط بخش تحقیقات جنگل مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، پراکنش این گونه گیاهی در جنوب ایران به سه دسته اصلی قابل تقسیم است. دسته نخست شامل توده‌های دست‌کاشت یا مدیریت‌شده‌ای است که عمدتاً در اراضی شنی، تپه‌های ماسه‌ای، مناطق گردوغبارخیز و زمین‌های بیابانی با هدف کنترل فرسایش خاک کاشته شده‌اند. البته در برخی مناطق که جزو این دسته‌بندی‌ها نیستند نیز کشت این گونه مشاهده شده است.

در این اراضی، فاصله بین درختان معمولاً بین ۸ تا ۱۰ متر است و تاج‌پوشش آن‌ها به‌طور کامل سطح زمین را نمی‌پوشاند؛ به همین دلیل، بخش‌هایی از زمین در معرض مستقیم نور خورشید قرار دارد. این نوع توده‌های دست‌کاشت در تمامی استان‌های جنوب کشور که در مطالعات اشاره شده‌اند، دیده می‌شوند.

دسته دوم شامل درخت‌زارهای پراکنده و خودروی این گونه است. نتایج تحقیقات نشان می‌دهد که این درخت توانایی رشد طبیعی در بخشی از مناطق جنوب ایران را دارد. در برخی نقاط، به‌صورت پراکنده و در برخی دیگر حتی به‌صورت متراکم دیده شده است. رویش خودروی این گونه در استان‌های بوشهر، هرمزگان، سیستان و بلوچستان (به‌ویژه منطقه بلوچستان) و جنوب استان کرمان گزارش شده است

دسته سوم شامل گروه‌های درختی متراکم است که در قطعاتی با مساحت حداکثر ۱۰۰۰ متر مربع در استان‌های بوشهر، هرمزگان و سیستان و بلوچستان مشاهده شده‌اند. این توده‌های جنگلی خودروی متراکم، عمدتاً در مناطق نزدیک به خلیج فارس و دریای عمان، در فاصله‌ای کمتر از پنج کیلومتر از ساحل، رشد کرده‌اند. به‌عنوان نمونه، چنین رویش‌هایی در اطراف شهر دیر در استان بوشهر و شهر میناب در استان هرمزگان دیده شده‌اند.

درختان متعلق به هر سه گروه فوق، گل، میوه و بذر دارای قوه نامیه تولید می‌کنند. در عرصه‌های طبیعی (جنگل و مرتع)، زراعی و باغی و فضای سبز شهری، رویش خودروی این گونه به شکل نهال و درختان بالغ دیده شده است.

درختان متعلق به هر سه گروه یادشده—توده‌های دست‌کاشت، درخت‌زارهای پراکنده و گروه‌های متراکم—قادر به تولید گل، میوه و بذری با قوه نامیه هستند. این گونه می‌تواند در محیط‌های مختلف، از جمله عرصه‌های طبیعی مانند جنگل‌ها و مراتع، زمین‌های زراعی و باغی، و حتی فضای سبز شهری، به شکل نهال و درختان بالغ به‌صورت خودروی رشد کند. 

به‌طور خلاصه می‌توان گفت که گونه‌ی کهور آمریکایی از دهه ۱۳۴۰ خورشیدی با هدف تثبیت شن‌های روان، کنترل فرسایش خاک و کاهش سطح آب‌های زیرزمینی در استان‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان، بوشهر و خوزستان وارد کشور شده و کشت آن آغاز گردیده است. همزمان با کشت مدیریت‌شده آن، این گونه در اراضی مرتعی، مسکونی، صنعتی، کشاورزی و باغی نیز گسترش یافته است.

در سال‌های بعد، رشد خودروی این گونه در همین مناطق نیز مشاهده شده و در استان‌هایی مانند بوشهر، هرمزگان و سیستان و بلوچستان—که دارای آب‌وهوای گرم و مرطوب‌تری نسبت به سایر مناطق تحت پوشش این گونه هستند—سطح بیشتری را به خود اختصاص داده است. در برخی نواحی ساحلی، این گونه حتی به‌صورت متراکم رشد کرده و توده‌های جنگلی تشکیل داده است.

با توجه به ویژگی‌های تهاجمی این گونه و توان بالای آن در رقابت با گونه‌های بومی، ضروری است که کشت و توسعه آن در استان‌های بوشهر، هرمزگان، سیستان و بلوچستان و جنوب کرمان متوقف شود و به‌جای آن از گونه‌های جنگلی بومی استفاده گردد. همچنین در سایر استان‌ها، لازم است وضعیت و رفتار این گونه در اراضی تحت پوشش به‌طور دقیق پایش شود تا بتوان بر اساس نتایج به‌دست‌آمده، تصمیم‌گیری‌های علمی و اصولی برای برنامه‌ریزی‌های آینده انجام داد.

سیدموسی صادقی؛ عضو هیئت علمی بخش تحقیقات جنگل مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع

منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع