تحلیل ایانا از وضعیت تولید محصولات زراعی کشور در سال زراعی ۱۴۰۲-۱۴۰۱

به گزارش خبرنگار ایانا؛ در سال زراعی ۱۴۰۲-۱۴۰۱، کشاورزی کشور با بیش از ۱۲.۹۵ میلیون هکتار سطح زیر کشت و تولید بالغ بر ۸۳ میلیون تن محصول، تصویری روشن از ترکیب کشت و عملکرد استانی ارائه می‌دهد. این گزارش تحلیلی بر اساس آخرین آمار ارائه شده توسط وزارت جهاد کشاورزی، تصویری دقیق از وضعیت تولید محصولات زراعی، سهم استان‌ها و بررسی محصولات عمده در دو گروه آبی و دیم ترسیم می‌کند.

نقشه زراعت ایران؛ تراز کشت، تفاوت تولید، چالش آب

بررسی دقیق آمارهای سطح برداشت و تولید محصولات زراعی در سال زراعی ۱۴۰۲-۱۴۰۱ نشان‌دهنده آن است که کشاورزی ایران به‌رغم چالش‌های اقلیمی و منابع آبی، همچنان نقشی کلیدی در اقتصاد مناطق مختلف دارد. تنوع در نوع محصولات، تفاوت در سهم استان‌ها و همچنین تفکیک آبی و دیم بودن زمین‌ها، شاکله‌ای از کشاورزی چندگانه و وابسته به شرایط طبیعی را به نمایش می‌گذارد.

۱. سطح برداشت و نوع کشت:

در سال زراعی ۱۴۰۲-۱۴۰۱، حدود ۱۲.۹۵ میلیون هکتار از اراضی کشور زیر کشت محصولات زراعی قرار گرفته است. از این مقدار، ۵۱.۲۱ درصد کشت آبی و ۴۸.۷۹ درصد کشت دیم بوده است. این نسبت بیانگر فشار بالای مصرف منابع آبی در کشاورزی است و در عین حال ظرفیت بالای تولید دیم در برخی مناطق را نیز نشان می‌دهد.

۲. میزان تولید کل:

تولید کل کشور در این سال حدود ۸۳.۷۸ میلیون تن برآورد شده که سهم اراضی آبی ۹۰.۱۶ درصد و سهم اراضی دیم ۹.۸۴ درصد بوده است. این اختلاف نشان می‌دهد که بازدهی کشت آبی بسیار بالاتر از کشت دیم است.

۳. ترکیب تولید به تفکیک نوع محصول:

بیشترین سهم سطح زیر کشت به غلات (۷۸.۷۴ درصد) اختصاص یافته که همچنان محصول غالب کشاورزی کشور است. در بخش تولید نیز غلات با ۳۹.۵۳ درصد در رتبه نخست قرار دارند. سبزیجات و محصولات صنعتی نیز به ترتیب با ۲۰.۶۴ و ۱۷.۷۵ درصد نقش مهمی در اقتصاد کشاورزی دارند.

۴. تحلیل استانی سطح برداشت و تولید:

خوزستان با ۱۲.۳۸ درصد، بیشترین سطح برداشت را دارد و با سهم ۱۸.۰۴ درصدی، بزرگ‌ترین تولیدکننده محصولات زراعی نیز به شمار می‌رود. فارس و خراسان رضوی نیز در جایگاه‌های بعدی قرار دارند. استان قم با تنها ۰.۴۸ درصد از کل تولید، کم‌ترین نقش را ایفا کرده است. این تفاوت‌ها ریشه در عواملی چون اقلیم، منابع آبی، سطح زیر کشت نفوذ دانش و تنوع محصولات دارد.

آبی‌های پُربازده؛ صدرنشینی ذرت، گندم و نیشکر

۵. محصولات زراعی آبی با بیش‌ترین تولید، عبارت‌اند از:

ذرت علوفه‌ای: با تولید ۱۳.۵۱ میلیون تن و سهم ۱۷.۹۰ درصد. فارس، خوزستان و تهران مهم‌ترین تولیدکنندگان‌اند.

گندم آبی: با تولید ۱۰.۴۷ میلیون تن و سهم ۱۳.۸۷ درصد. خوزستان و فارس پیشتازند.

نیشکر : ۷.۵۹ میلیون تن، سهم ۱۰.۰۵ درصد. تقریباً انحصاری در خوزستان.

چغندرقند آبی: ۶.۶۷ میلیون تن، سهم ۸.۸۳ درصد. تولید متمرکز در آذربایجان غربی و خوزستان.

گوجه‌فرنگی: ۵.۳۸ میلیون تن، سهم ۷.۱۳ درصد. فارس با سهم بالا (۳۰.۵۸ درصد) پیشتاز است.

دیم‌کاری در ایران؛ گندم یکه‌تاز میدان

۶. محصولات زراعی دیم با بیش‌ترین تولید؛ عبارتند از:

گندم دیم: ۶.۱۴ میلیون تن، سهم ۷۴.۵۱ درصد. کردستان، آذربایجان شرقی و کرمانشاه سه استان اصلی تولید هستند.

جو: ۱.۱۰ میلیون تن، سهم ۱۳.۴۵ درصد. لرستان و کرمانشاه در صدر تولیدند.

نخود: ۲۳۳ هزار تن، سهم ۲.۸۳ درصد. کرمانشاه و لرستان بیش‌ترین تولید را دارند.

ذرت علوفه‌ای دیم: ۱۳۸ هزار تن، سهم ۱.۶۸ درصد. سهم عمده مربوط به سیستان و بلوچستان است (بیش از ۹۴ درصد).

هندوانه دیم: ۱۱۹ هزار تن، سهم ۱.۴۵ درصد. گیلان، گلستان و خراسان جنوبی بازیگران اصلی این بخش‌اند.

کشاورزی ایران زیر سایه آب؛ نابرابری تولید بین کشت آبی و دیم

مرور جامع وضعیت کشاورزی زراعی کشور در سال زراعی ۱۴۰۲-۱۴۰۱، گویای وابستگی شدید ساختار تولید به کشت آبی است؛ در حالی که حدود نیمی از اراضی به صورت دیم کشت می‌شوند، اما سهم تولید آن‌ها زیر ۱۰ درصد باقی مانده است. استان‌هایی مانند خوزستان و فارس، به‌ واسطه منابع آبی و شرایط اقلیمی مناسب، بخش عمده‌ای از تولید را بر دوش دارند.

در حوزه دیم، تمرکز تولید روی محصولاتی چون گندم و جو، از یک سو از نیازهای مصرفی کشور ناشی می‌شود و از سوی دیگر بیانگر ظرفیت قابل استفاده در مناطق سردسیر و کم‌بارش است. نقش کلیدی استان‌هایی چون کردستان، کرمانشاه، آذربایجان‌ها و لرستان در این عرصه، بیانگر اهمیت این مناطق در امنیت غذایی کشور است.

خطر تمرکز در کشاورزی؛ وقتی تولید به چند استان گره می‌خورد

نکته قابل تأمل، وابستگی شدید تولید برخی محصولات خاص مثل نیشکر یا ذرت علوفه‌ای به چند استان محدود است که در صورت بروز بحران، می‌تواند زنجیره تأمین را مختل سازد. این تمرکز نیازمند مدیریت ریسک، سرمایه‌گذاری در بهره‌وری دیم و توزیع متوازن منابع کشاورزی در سراسر کشور است.

کشاورزی ایران در سال پیش رو، نیازمند بازنگری در سیاست‌های آبی، ترویج کشت‌های جایگزین کم‌آب‌بر و توسعه تکنولوژی در کشت دیم است؛ چرا که پایداری تولید، وابسته به هم‌راستایی سیاست‌های توسعه‌ای با واقعیات اقلیمی و منابعی است که هر سال محدودتر می‌شوند.

خبرنگار: فرناز فتحی سرابی