ضرورت نوسازی کارکردهای سنتی فروشگاه‌های مصرف تعاون روستایی کشور

حسین شیرزاد رئیس سازمان مرکزی تعاون روستایی 

تحریم‌های ظالمانه بر علیه مردم کشور، بهانه‌ای شد تا بار دیگر ضرورت‌های بنیادین دگردیسی در نظام‌های عرضه و توزیع کالاهای مصرفی مورد توجه بسیاری از مسئولان و متفکرین قرار گیرد و الزامات برنامه‌ریزی بهتر برای حصول به هدف‌های اقتصاد مقاومتی برای رشد و ارتقای شبکه عرضه در محور فعالیت‌ها واقع شود. واقعیت این است که شبکه توزیع کالاهای مصرفی تعاون روستایی کشور دارای پتانسیل و ظرفیت‌های فراوانی است که می‌تواند برای هر برنامه‌ریز ملی، واجد جذابیت‌های فراوانی در این حوزه باشد. براساس ماده ۳ اساسنامه سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران‌، از مهمترین اهدافی که سازمان مرکزی تعاون روستایی براساس آن تشکیل شده است تامین موجبات پیشرفت و گسترش و تقویت تعاون و توسعه عملیات اقتصادی و بازاریابی و بازرگانی و خدمات تعاونی در روستاها با تکیه بر شبکه تحت پوشش آن است. این وظایف حاکمیتی براساس ماده ۳ و بندهای مربوط به آن ( ۹ – ۱۰ – ۱۴ – ۱۹ – ۲۲ – ۲۷) و ۳۰ تبصره ۲ بند ۳۴ به مدیریت کالاهای مصرفی یا ساماندهی نظام توزیع واگذار گردیده است. تحلیل تاریخی موضوع نیز بر توانمندی های آموزن شده سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران در این زمینه دلالت دارد.

فروشگاه‌های مصرف در دهه اول انقلاب و با شروع جنگ تحمیلی مورد توجه قرار گرفت و با سهمیه‌بندی و کالابرگی شدن اجناس، لزوم وجود فروشگاه‌های مصرف در روستاها کاملاً مشهود گردید حتی درخواست‌های مردمی بر تشکیل و ایجاد این فروشگاه‌های مصرف قوت گرفت و به دلیل توزیع کالای اساسی کوپنی و سهمیه‌ای، تعدادشان رو به افزایش گذاشت و تعداد آنها به حدود 11 هزار فروشگاه رسید. در دو دهه بعدی و به مرور زمان طی دهه 80، توزیع این اقلام متوقف شد و همین امر موجب کاهش تعداد فروشگاه‌های فعال در سراسر کشور از 11 هزار باب به ۲۳۹۵ فروشگاه تقلیل یافت. امروزه وضعیت این فروشگاه‌ها از منظر کمیت شامل تعداد ۵۰۷ باب فروشگاه شهری و ۱۸۸۸ باب فروشگاه روستایی جمعا ۲۳۹۵ باب فروشگاه بوده به نحوی که بلحاظ مساحت تعداد ۱۶۵ باب فروشگاه بالای ۲۰۰ متر؛ ۳۱۶ باب فروشگاه بین ۱۰۰تا۲۰۰ متر ؛ ۶۴۳ باب فروشگاه بین ۵۰ تا ۱۰۰ متر و ۱۷۶ باب فروشگاه زیر ۵۰ متر و همچنین فضای پارکینگی ۶۵۵ باب فروشگاه ۱۸۲۵۱۱ مترمربع است و بلحاظ نوع بهره‌برداری تعداد ۱۶۸۸ فروشگاه تحت مدیریت مستقیم شرکت‌ها و اتحادیه‌ها؛ ۲۱۵ فروشگاه بصورت قرارداد بیش از دوسال ؛ ۱۷۷ فروشگاه با مشارکت بخش خصوصی ؛ ۱۵۸ فروشگاه واگذاری شده به بخش خصوصی و تعداد ۳۲ فروشگاه بصورت اجاره‌ای است. بلحاظ مالکیت نیز تعداد ۱۸۳۶ باب دارای سند مالکیت و مابقی در حال پیگیری جهت اخذ سند و سایر وهمچنین بلحاظ عرصه و اعیان مالک ۲۱۸۲ باب عرصه مربوط به شرکت‌ها و اتحادیه‌ها و ۶ باب مربوط به سازمان است و اعیان ۲۱۹۳ باب مربوطه به شرکت‌ها و ۳ باب مربوط به سازمان است و مابقی نامشخص هستند. اما از منظر تراز مالی سالیانه بررسی‌ها نشان داده که تعداد ۱۴۳۲ باب سودده ۴۵۳ باب سر به سر ۱۶۶ باب زیان ده و ۳۵۴ باب نامشخص بلحاظ فقدان آمار های قابل اتکا است .ظرفیت اسمی سردخانه و انبار ها نیز به میزان ۱۳۲۵۰۰ تن ظرفیت سردخانه‌ای و ۱۰۸۹۹۶ متر مربع فضای انباری وجود دارد. حال اگر از منظر استهلاک و عمر بنا نیز تصویری ارایه دهیم باید عنوان نمود که عمر ساختمان فروشگاه‌ها به تعداد ۱۸۱ باب ۱تا۵ سال - ۲۲۶ باب ۵تا۱۰ سال - ۲۴۵باب ۱۰ تا ۱۵سال - ۳۲۴ باب ۱۵ تا ۲۰ سال - ۸۹ باب ۲۰تا ۲۵ سال - ۲۷۹ باب ۲۵ تا ۳۰ سال -۵۶۹ باب ۳۰ تا ۳۵ سال - ۱۷۰باب ۳۵ تا ۴۰ سال - ۷۲ باب ۴۰ تا ۴۵ سال- ۱۶ باب ۴۵ تا ۵۰ سال - ۱۰ باب ۵۰ تا ۵۵ سال و ۸۴ باب نامشخص است.

با تمام این تفاسیر متاسفانه بدلیل عدم بروزرسانی طی دهه 80 و 90، به مرور این فرصت از دست شبکه خارج شده است به گونه‌ای که امروزه با موج ایجاد فروشگاه‌های زنجیره‌ای (فروشگاه‌های زنجیره‌ای مانند افق، شهروند ،رفاه، کوروش، هایپر استار، هایپر می، جانبو، هفت، چرم مشهد و...) باید تدبیری اندیشید تا از ادامه این روند جلوگیری شده و از ظرفیت‌های باقیمانده اندک موجود، به نفع روستاییان، مردم و شبکه بهره‌برداری نمود. مشکل اساسی در این فروشگاه‌ها، بی‌نظمی و ساماندهی نشدن نظام توزیع شبکه تعاونی است که دلیل اصلی آن تعداد زیاد این فروشگاه‌ها‌، خرد بودن بیشتر آنها و نیز استفاده نکردن از دانش لازم در کسب‌وکارشان است که همه اینها باعث پایین آمدن چشمگیر بهره‌وری آنها شده است. واقعیت نظام توزیع تعاونی روستایی در کشور این است در این سال‌ها بدون هرگونه برنامه مدون، رشد (نه توسعه) داشته است و این ساختار بی‌نظم و با بهره‌وری پایین شکل گرفته است. از این‌رو مهم‌ترین دغدغه مدیران سازمان مرکزی و اتحادیه‌ها و شبکه باید جلوگیری از رشد کمی این بدنه تنومند و نیز ساماندهی و ساختارسازی مدرن واحدهای موجود باشد. به نظرم ساختارهای کهنه، تکافوی نقش آفرینی‌های مهم در عرصه توزیع کالاهای مصرفی را در سطح ملی نمی‌دهد.

سازمان مرکزی تعاون روستایی تاکنون دو راهبرد کلی را تحت عنوان طرح ساماندهی فروشگاه‌های مصرف از طریق ارتقاء فروشگاه‌ها و ایجاد مراکز عرضه ( فروشگاه‌های بزرگ زنجیره‌ای در سطح کشور) و مکانیزم تامین متمرکز کالا توسط اتحادیه‌های استانی برای فروشگاه‌های تابعه خود از طریق سازوکار خرید اعتباری (در هشت استان بصورت پایلوت) و رویکرد برندسازی محصولات کشاورزی ‌در سطح شبکه بدلیل حمایت از اقشار تولیدکننده و روستایی با برند تروکا یا برند شبکه‌های تعاونی روستایی را در دستور کار خود قرار داده است اما به نظر من نابسنده بوده و نیاز به رویکردهای جدی تری احساس می‌شود.

تجربیات ملی و منطقه‌ای نشان داده که فروشگاه‌های مصرف زمانی در شبکه تعاونی‌ها موفق خواهند بود که توانسته باشند شرایط لازم همانند مساحت تحت پوشش، موقعیت مناسب جغرافیایی و تجاری، بهره‌مندی از کادر مجرب و متخصص ، استفاده از فنون ارتباط و بازاریابی ،رعایت چیدمان و تنوع کالایی، خرید و فروش اینترنتی و دیگر موارد موثر بهره لازم را بکار گیرند، این موضوع دربرخی از فروشگاه‌های شبکه نمود پیدا کرده از جمله ، فروشگاههای مصرف مهر اسلامشهر – شباهنگ شهریار – امیر کبیرملارد ، یا در استانهای قزوین، چهارمحل بختیاری، مازندران و... که این‌ها بخش کوچکی از شبکه هستند. لذا برای داشتن شبکه فروشگاه‌های مصرف پویا می‌توان از فروشگاه‌های مذکور که خود از جنس شبکه هستند بعنوان نمونه مناسب برای ارتقا و تحقق اهداف پیش رو بهره جست. در کنار مطالعات توسط گروه‌های داخلی می‌توان از تجربیات شرکت‌های مشاوره بین‌الملی و نیز تجربیات آنها در دو فاز مطالعه و اجرا سود برده و در سطح کلان برای ساماندهی خرده‌فروشی‌های مصرفی سنتی برنامه‌ریزی علمی، اجرایی و دارای زمان‌بندی‌های مشخص انجام دهیم. اما این شبکه توزیع نقاط آسیب‌پذیر زیادی هم دارد. مهمترین نقاط ضعف فروشگاه‌های موجود در شبکه عبارتند از گران بودن کالا و نبود تخفیفات دوره‌ای به مشتریان به دلیل خرید کالا در مقیاس پایین از سوی فروشنده و نداشتن صرف اقتصادی برای ارائه کالای ارزان‌تر، غیربهداشتی بودن کالاها به دلیل برخوردار نبودن از سامانه حمل‌ونقل، سردخانه و انبار مناسب، محدودیت انتخاب مشتریان به دلیل کوچک بودن فروشگاه و تعداد کم کالاها، به هدر رفتن زمان و انرژی در فرآیند خرید، در کنار عدم مدیریت یکپارچه در این حوزه از فعالیت تعاونی‌ها و عدم نظارت لازم و کافی بر فروشندگان و سایر فرآیندهای فروش، عدم پیاده‌سازی سیستم‌های الکترونیکی فروش و در نتیجه ایجاد دشواری در کنترل فروشگاه و عدم وجود تبلیغات و یا تبلیغات ضعیف به عنوان یکی از اهرم‌های اصلی و عدم بهره گیری از نیروی انسانی مسلط وآموزش‌های لازم، بهای تمام شده بالا و نامعقول کالا بدلیل عدم تمرکز در تامین و حجم سفارش ناچیز و در نتیجه سلب امکان رقابت با سایر مراکز مشابه، عدم نوآوری و خلاقیت در پیاده‌سازی روش‌های نوین فروشگاه داری و بازاریابی، عدم طراحی و چیدمان مناسب داخل فروشگاه به عنوان یکی از شاخص‌های مهم جلب مشتری همچنین عدم وجود نقدینگی لازم جهت اجرای فعالیتهای مطلوب دراین فروشگاه‌ها، واگذاری فروشگاه‌ها و غرف به بخش خصوصی بصورت اجاره به غیر و به بخش خصوصی، در نتیجه عدم بهره‌برداری از فرصت‌های موجود و بهره‌وری پایین واحدها به دلیل کم بودن توان مالی که منجر به خریدهایی در مقیاس کم و با قیمت‌های بالا از تولیدکننده داخلی یا خارجی می‌شود، به نظر می‌رسد جهت برون رفت از وضعیت موجود و رفع آسیب‌های عینی باید به دنبال رویکردهای بدیل رفت. رویکردهایی نظیر:

۱-نظارت دقیق بر روند فعالیت بازرگانی و مالی فروشگاه‌ها از طریق اجرای اجباری و یکپارچه سیستم‌های نوین نرم افزاری (سیستم‌های الکترونیکی مالی و انبار و فروش) و ارائه خط مشی لازم به آنها 

۲-نظارت بر عملکرد مدیران عامل و فروشندگان از طریق بازرسی و بررسی‌های موردی

۳-آموزش نیروی انسانی فروشگاه و آشنایی آنها با روش‌های نوین فروش و بازاریابی

۴-ایجاد اعتماد و جذابیت برای خریداران و اعضا جهت استقبال از فروشگاه‌ها با روش‌های تبلیغاتی نوین 

۵-متحدالشکل نمودن فروشگاه‌ها و ایجاد زنجیره‌ای از فروشگاه‌ها با قیمت و ظاهر و روش یکسان فروش (نصب تابلوهای یک شکل)

۶-ایجاد فروشگاه‌های زنجیره‌ای و مدیریت واحد با مشارکت شرکت‌ها و اتحادیه‌های ذینفع

۷-ارتقا سطح کیفی فروشگاه‌ها جهت برخورداری از زیر ساخت لازم بعنوان فروشگاه‌های زنجیره‌ای

۸-همکاری با سازمان‌هایی که در حمایت از اقشار آسیب پذیر دخیل هستند و در توزیع سبد غذایی کالا وخدمت رسانی به روستاییان از طریق فروشگاه‌های شبکه  (با هماهنگی و رایزنی با سایر نهادهای دست اندرکار)

۹-تامین متمرکز کالا با هدف کاهش بهای تمام شده خرید برای فروشگاهها از طریق ایجاد شرکتی به همین منظور و با مشارکت تعاونی‌های برتر (شرکت فروشگاههای زنجیره ای تعاون روستایی)