محصولات کشاورزی استاندارد می‌شوند

محیط زیست و سلامت غذا به طور دقیق و مشخص به هم مرتبط هستند، یعنی نمی‌توان تولید محصول سلام و غذای سالم را بدون در نظر گرفتن محیط زیست مولفه‌های آن به دست آورد، آن هم این روزها که از همه جا صحبت از محصولات سبز، غذای ارگانیک، محصولات عاری از کود و سم شیمیایی و... است. اما این محصولات چطور باید تولید شوند، این تولیدات چگونه به عمل‌ می‌آیند، چطور می‌شود مطمئن بود که محصول مورد نظر به واقع یک محصول سالم یا ارگانیک است، این محصول کجا پرورش یافته و چطور می‌شود از اصالتش مطمئن شد و هزارن سوال بی‌شمار که پاسخ به آن فقط برعهده یک متخصص یا به عبارت بهتر یک بخش تخصصی است. دفتر سلامت غذا و محیط زیست وزارت جهاد کشاورزی یکی از مهمترین ارکانی است که در این موارد فعالیت دارد و به نتایج خوبی هم تاکنون دست‌یافته است.

سعید سعادت مدیرکل دفتر محیط زیست و سلامت غذا در وزارت جهاد کشاوزی در جریان بازدید از ایانا در باره کار این دفتر، غذای سالم و کشاورزی سازگار با محیط زیست، توضیح داد.

متن گفت‌وگو خبرنگار گروه کشاورزی ایانا با مدیرکل دفتر محیط زیست و سلامت غذا در وزارت جهاد کشاورزی را در ادامه می‌خوانید.

***

- کار اصلی دفتر محیط زیست و سلامت غذا چیست؟

دفتر محیط زیست و سلامت غذا در وزارت جهادکشاورزی با سه مرجع خیلی مهم، سازمان محیط زیست، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و سازمان ملی استاندارد (به طور هم‌زمان) پاسخگوست و باید تعامل داشته باشد. بیشتر چالش‌ها و مسائل کشاورزی با این سه سازمان است.

یکی از مدعیان سلامت غذا وزارت بهداشت است، یکی از مدعیان حفاظت از منابع طبیعی محیط زیست است، دیگری مسئول کنترل و پایش کیفیت اقلام و کالاهاست. الان سه دستگاهی در مقابل ما هستند که این‌ها مدعی وزارت جهاد کشاورزی هستند. از طرفی ما به‌عنوان وزارت جهاد کشاورزی مدعی هستیم که باید از منابع محدود موجود به اندازه کافی و با مدیریت صحیح بهره‌برداری کنیم که تولید ادامه داشته باشد. بنابراین ما به دنبال آن هستیم، علاوه بر اینکه امنیت و کمیت غذا را اضافه می‌کنیم، این امنیت با حفظ منابع پایه باشد. البته هم‌زمانی این دو موضوع با هم در برخی مواقع تضاد ایجاد می‌کند. این موقعیت دفتر ماست. برنامه‌ریزی‌ که در این حوزه می‌کنیم باید با در نظرگیری تمام این محدودیت‌ها باشد.

به‌نوعی از نظر آن‌ها عملکرد ما در حوزه کشاورزی خیلی با سنوات حاضر هم‌خوانی ندارد. اما آقای هاشمی دو هفته پیش به من لوح تقدیر در حوزه سلامت داد. این جایزه به «وزارت جهاد کشاورزی» اعطا شد. به این معنا که وزارت جهاد کشاورزی پیشرو در بحث سلامت است. این تغییر رویکرد خیلی مهم است. این تغییر رویکرد با هیچ شیوه‌ای به دست نمی‌آید، مگر با برنامه‌ریزی صحیح.

سلامت محصول؛ شاید دو کلمه باشد، اما یک دنیا برنامه‌ریزی پشتش است. در دنیا دو اصطلاح وجود دارد. امنیت غذایی (Food security)، سلامت غذایی (Food Safety)، این دو موضوع در همه مواقع باهم، هم‌خوان نیستند. چون امنیت غذایی در تعریف می‌گوید فراهم کردن غذا برای تمام افراد و در تمام مقاطع زمانی به‌صورت پیوسته به نحوی که غذا سالم هم باشه. ولی در بسیاری از مواقع تامین غذا به اندازه کافی، برای تمام افراد به‌طور پیوسته، در تمام مقاطع زمانی، امکان‌پذیر نیست، گاهی ممکن است از موضوع سلامت عدول شود. با این تصور که غذا وجود داشته باشد، اما اگر تا حدودی هم مشکل داشته باشد مسئله‌ای نیست. به خصوص در کشورهای جهان سوم و کشورهای آفریقایی می‌گویند شکم باید سیر شود، کمی از استاندارد هم خارج شود، مهم نیست. اما Food Safety می‌گوید ایمنی غذا، اما در مورد چگونگی و پیوستگی غذا صحبتی نمی‌شود. یعنی غذا سالم بوده و دارای استاندارد سلامت باشد. این دو واژه همان‌طور که خیلی وقت‌ها با هم هم‌سان هستند، اما خیلی جاها با هم تعامل ندارند.

وظیفه این بخش این است که این تعامل بین این دو را برقرار کند. این کیفیت و کمیت غذا باید سلامت غذا را رعایت کنیم و چیزی که دست مردم می‌رسد، غذایی باشد که علاوه بر اینکه کمیت مناسبی دارد، از کیفیت مناسبی هم برخوردار باشد. این وظیفه‌ای است که وزارت جهاد کشاورزی به‌وسیله معاونت‌های اجرایی‌اش باید انجام دهد. دفتر محیط زیست و سلامت غذا یک واحد نظارتی و هماهنگ کننده است.

اگر قرار است در برنامه معاونت زراعت افزایش تولید گندم را داشته باشیم، با حفظ منابع طبیعی کیفی و با رعایت مسائل استاندارد باشد (نقش نظارتی)، در بخش خارج وزارتخانه یک بخش هماهنگ‌کننده بین فعالان اجرایی.

-  در مورد محصولات ارگانیک بررسی‌هایی انجام شده است؟

در بحث واژه سلامت و سلامت غذا از سال گذشته فعالیت‌هایی را شروع کردیم. دو مطلب را در بحث تولید غذا الان خیلی مهم است و در جامعه به آن اشاره می‌کنند. یکی تولیدات ارگانیک و عموم جامعه به این نتیجه رسیده‌اند که خیلی خوب است. اگر تولید ارگانیک کنیم، مساوی است با سلامت جامعه. این درست است، اما آیا تولید محصولات ارگانیک با واژه امنیت غذایی ما هم‌خوانی دارد یا خیر، این مهم است. در تولید ارگانیک موظف به رعایت یک‌سری موارد هستیم که در برخی مواقع با رعایت این موارد نمی‌توانیم زیاد تولید کنیم.

افزایش جمعیت داریم و با توجه به آگاهی سطح جامعه و نیازها تنوع غذایی لازم است. آیا تولید محصولات ارگانیک با نیازها و میزان افزایش جمعیت همخوانی دارد؟ باید فکر کنیم. در این مورد بین کارشناسان اختلاف نظر وجود دارد. طرفداران محصولات ارگانیک می‌گویند، می‌شود. اما بعضی‌ها می‌گویند «تولیدات ارگانیک» یک واژه لوکس است و نمی‌تواند امنیت غذایی را به معنای واقعی کلمه و با استفاده از امکانات موجود تأمین کند. بنابراین باید تولیدات ارگانیک را در کنار تولیدات دیگر انجام دهیم، باید زیرساخت و بستر را به‌گونه‌ای آماده کنیم که این تولید بتواند جایگزین تولیدات معمول شود.

- یعنی برای تولید انبوه مشکل وجود دارد؟

بله؛ چون در تولید ارگانیک نباید هیچ نهاده شیمیایی استفاده شود. بنابراین باید میزان نهاده‌های ارگانیک را افزایش دهیم، چون نهاده‌های ارگانیک باعث می‌شود تولید را در واحد سطح افزایش دهیم. نهاده طبیعی را باید جایگزین نهاده‌های شیمیایی کنیم. برخی نهاده‌های طبیعی نیز قدرت جایگزینی نهاده‌های شیمیایی را ندارد. برای مثال برای تولید محصولات ارگانیک باید از کود حیوانی استفاده شود نه شیمیایی، آیا تولیدات دامی ما انقدری هست که بتواند کل تولیدات را پوشش دهد؟ بنابراین ممکن است در آن زمان نتوانیم همان عملکردی را بگیریم که از کود شیمیایی می‌گیریم.

راه گذار از کشاورزی سنتی، استفاده از همین نهاده‌ها بوده است. زمانی کشاورز با استفاده از گاو و خیش و نهاده‌های دامی تولید می‌کرد. به مرور که کشاورزی سنتی به کشاورزی معیشتی تبدیل شد و کشاورزی معیشتی در حال گذار به کشاورزی صنعتی، نیاز بوده از این نهاده‌ها استفاده شود.

کشاورزی ارگانیک را رد نمی‌کنیم. اما باید برنامه‌ریزی کنیم که منابع طبیعی را در کنارش داشته باشیم. به این نکته هم توجه داته باشید که در کنار واژه «ارگانیک» واژه «محصولات سالم» یا محصولات «سبز» وجود دارد. با واژه محصول سالم موافق نیستم. محصول سالم یعنی در کنارش محصول ناسالم هم داریم. ما معتقدیم محصولات ما همه سالم هستند، مگر اینکه خلافش ثابت شود. اما محصولات گواهی‌شده داریم. یعنی محصولی که در آن از سموم یا کودها استفاده شده اما میزان استفاده از این نهاده‌ها به‌گونه‌ای است که باقیمانده آفت‌کش‌ها و عناصر آلاینده در محصول ما کمتر از حد مجاز است. چراکه طبق استاندارد محصولات می‌توانند دارای یک مقدار از این موارد باشند.

به این نوع محصولات، محصول گواهی‌شده گفته می‌شود. چون نهادی این محصولات را آزمایش کرده و میزان سموم و کود آن را مشخص کرده است، پس از نظر سلامتی مشکلی ندارد. حال ممکن است در محصول عادی هم، همین میزان از سموم یا کود وجود داشته باشد، اما هیچ مرجعی آن را آزمایش یا گواهی نکرده است. وقتی مرجعی گواهی می‌کند، با اطمینان خاطر بیشتری مصرف می‌کنیم.

- در مورد محصولات گواهی شده، استانداردهای لازم به کجا رسیده است؟

فعالیت دفتر ما از سال گذشته معطوف به نظارت بر تولید محصول گواهی‌شده در محصولات زراعی و باغی در گام نخست و در گام بعدی محصولات دامی و شیلات است. در محصول گواهی‌شده سازمان ملی استاندارد دستورالعمل استانداردی دارد با عنوان پروانه «کاربرد نشان حد مجاز آلاینده‌ها در محصولات»، این استاندارد وجود داشت. زمانی که به این دفتر آمدم، استاندارد جدید تصحیح شده آماده شده و فقط منتظر امضا بود تا برای ابلاغ به دفتر وزیر برده شود. برای این کار لازم بود ارزیابی کنیم که استاندارد کنونی چقدر توانسته اجرایی شود. چراکه به نظر می‌رسید نشانی از محصولات گواهی شده در جامعه دیده نمی‌شود.

آیا این دستورالعمل از نظر اجرایی شدن توانسته اجرا شود؟ با وجود این دستورالعمل چطور این طرح موفق نبوده؟ این‌ها پرسش‌هایی است که مطرح بود. از استان‌ها ارزیابی کردیم. این استاندارد و دستورالعملش دو قسمت مهم دارد، قسمت کشاورزی و استاندارد. کشاورزی به عهده وزارت جهاد کشاورزی است که بحث تولید است ولی بخش گرفتن استاندارد به عهده سازمان استاندارد است.

از سازمان جهاد کشاورزی استان‌ها در خواست کردیم در مورد این دستورالعمل و اینکه چقدر در تولید محصولات گواهی‌شده کمک کرده گزارشی خواستیم، بازخورد ناامیدکننده بود. دستورالعمل در عمل مشکلاتی داشت یعنی چهار یا پنج مشکل عدیده‌ داشت. از همه مهم‌تر بروکراسی زیاد اداری در اجرای این دستورالعمل وجود داشت.

مهمترین ایراد این استاندارد «اجباری» نبودن آن بود. در واقع این استاندارد «تشویقی» بود. وقتی می‌گوییم استاندارد تشویقی باید عوامل مشوق داشته باشیم که کشاورز این استاندارد را رعایت کند.

اما این عوامل تشویقی برعکس است. بروکراسی اداری انقدر زیاد بود که کشاورز ناامید می‌شد. دومین بحث در دستورالعمل، افزایش هزینه‌های تولید است. چرا افزایش هزینه داریم؟ تولید محصول گواهی‌شده، نیازمند ارکان کمک‌کننده به کشاورز است. کشاورز باید طبق اصول کارشناسی و تخصصی نسبت به استفاده از نهاده‌های شیمیایی و سموم اقدام کند. برای اینکه بتواند تحت نظارت باشد باید با کلینیک‌های گیاه‌پزشکی در ارتباط باشد و از سموم و کود استاندارد استفاده کند.

موضوع دیگر وجود شرکت‌های بازرسی به نمایندگی از سازمان ملی استاندارد است که بر فرآیند تولید نظارت داشته باشند و در نهایت اعلام کنند این پروتکل تولید شده و دارای نشان استاندارد است اما این کار برای کشاورز هزینه دارد.

سوم اینکه کشاورز برای اینکه بتواند حد مجاز را رعایت کند، ملزم می‌شد که از نهاده‌هایی استفاده کند که در بازار کیفیت بالاتری داشته و در واقع گران‌تر بود. این موضوع اشکالی ندارد، اما زمانی که به بحث تولید و عرضه به بازار می‌رسد، قیمت محصول معمولی با قیمت محصول گواهی‌شده در بازار تفاوت خاصی نداشت. بنابراین وصل شدن تولید به بازار مشکل داشت. علاوه بر همه این‌ها مراحل صدور گواهی استاندارد بسیار زمان‌بر بود و حداقل 40 روز کاری زمان نیاز داشت.

این کشاورز باید 40 روز صبر می‌کرد تا سازمان ملی استاندارد نشان استاندارد دهد. این استاندارد سه سال اعتبار دارد، اما در سال اول به درد نمی‌خورد. ممکن بود وارد بازار ‌شود، اما توان رقابت با محصولات دیگر را نداشته باشد. پس طبیعی است که اجرای این دستورالعمل موفق نباشد.

اولین کاری که کردیم این بود که اجازه خواستیم یک تغییر اساسی و مهم در این دستورالعمل بدهیم. اول بروکراسی اداری را کم کنیم. به‌جای اینکه کشاورز برای اخذ مجوزهای لازم به جای وزارت جهاد کشاورزی، به مرکز خدمات کشاورزی مراجعه کند. دومین مبحث که خیلی تأکید داریم انجام شود (امیدواریم در پایان این ماه انجام شود) موضوع مراجعه به موسسه تحقیقات است، اینکه کشاورز نیاز به مراجعه حضوری به این مؤسسه نداشته باشد. اگر کشاورز دسترسی به اینترنت داشته باشد، می‌تواند مراحل را انجام دهد و نیاز به حضور فیزیکی نیست.

درباره محصولات کشاورزی نمی‌توان از کشاورز خواست 40 روز کاری صبر کند. تازه اگر مدارک مشکلی نداشته باشد. مسئولان در سازمان ملی استاندارد کمک کردند تا این مدت زمان به هفت روز کاهش پیدا کند. به این توافق رسیدیم تا در همین مدت، یک گواهی ارزیابی انطباق توسط بازرسی‌کننده صادر شود که این مساوی است با همان نشان استاندارد و می‌تواند محصول را در بازار وارد کند. خواستیم سازمان ملی استاندارد با توجه به قوانینی که دارد، قوانین را بازرسی کند.

- شرکت‌‌های بازرسی متعلق به بخش دولتی هستند؟

شرکت بازرسی متعلق به وزارت جهاد کشاورزی نیست. شرکت‌های بازرسی شرکت‌های کنترلی هستند که مجوز را از سازمان ملی استاندار می‌گیرند. در تلاش هستیم که گواهی شرکت بازرسی به منزله تأیید کنترل علائم باشد. به محض اینکه این گزارش آماده می‌شود، این نشان زده می‌شود. همه این‌ها به‌عنوان پیشنهاد است.

- موضوع هماهنگی سازمان ملی استاندارد و وزارت جهاد کشاورزی برای این گواهی استاندارد در چه مرحله‌ای است؟

البته موضوع مهمتری که پیگیری می‌شود اتصال سامانه وزارت جهاد کشاورزی به سامانه ملی استاندارد است. در واقع پنجره واحد تولید به سامانه سازمان ملی استاندارد است که باید وصل شوند. در بحث فناوری دو دستگاه فعالیت می‌کنند که این دو سامانه به هم وصل شوند. بنابراین فرایند گرفتن نشان می‌شود سامانه‌ای و نیاز به مراجعه حضوری نیست.

در حال رایزنی هستیم که هزینه عقد قرارداد با سازمان ملی استاندارد، برای گرفتن نشان، کم شود. این سازمان انتفاعی نیست و این استاندارد هم تشویقی است. به‌منظور تشویق کشاورز برای رعایت استاندارد باید از این هزینه صرف‌نظر کرد.

- برای بهبود در بخش تولید و ایجاد شبکه‌هایی که بتواند محصولات استاندارد را به بازار عرضه کند چاره‌ای اندیشیده شده است؟

در حال حاضر دستورالعمل بیشتر یک فرایند اداری است. چیزی که مهم است و در عمل کشاورز باید به آن توجه کند آن است که کشاورزی یک فعالیت اقتصادی است. کشاورز برآورد می‌کند که درآمد از این طریق دارد یا به‌صرفه هست؟ برای اینکه تولید محصول استاندارد و گواهی شده به‌صرفه شده و تولید انبوه شود، از فرایند یا نهادی کمک می‌گیریم که در اصطلاح به آن هلدینگ می‌گوییم. تعریف هلدینگ (در اینجا) مرجعی است که کلیه فعالیت‌های خدمات‌رسانی را به کشاورز ارائه می‌کند و از محل فروش محصول هزینه‌های خود را برمی‌دارد. ما به دنبال ایجاد این هلدینگ‌ها هستیم. این هلدینگ‌ها هزینه‌های تولید را تقبل می‌کنند. به جای اینکه کشاورز با آزمایشگاه و کلینیک قرارداد ببندد، با هلدینگ قرارداد می‌بندد. هلدینگ هزینه‌های کشاورز را پوشش می‌دهد و در مقابل همه محصولات را برند خود در بازار عرضه می‌کند. به‌وجود آوردن برند در بخش کشاورزی بسیار مشکل است، چون محصول کدرهگیری ندارد و قابل پیگیری نیست.

اما در این مورد یکی از ویژگی‌های مهم این است که محصول دارای دارای کد شناسه می‌شود. کد شناسه مشخص می‌کند این محصول کجا و توسط چه کسی تولید شده و چه شرکت‌هایی نظارت داشتند و در چه تاریخی به چه مقدار عرضه شده است. این کد 16 رقمی، در سیستم کدینگ به سیستم پیامکی متصل است. بنابراین اگر محصول آلوده باشد به راحتی قابل پیگیری است.

در حال حاضر برای این طرح سه چهار پایلوت و تجربه را در کشور اجرا می‌کنیم. در استان فارس یک شخص حقیقی است که با کشاورزان قرارداد خرید تضمینی می‌بندد و هزینه‌هایش را می‌دهد و از محل فروش محصول، سود خود را برمی‌دارد.

در استان زنجان یک انجمن خیریه مهرانه انجام شده است. برای درمان بیماران سرطانی به‌کار می‌رود. این انجمن به این نتیجه رسیده که هزینه می‌کنیم برای درمان، چرا پیشگیری نکنیم؟ کمیته‌ها یکی کمیته تغذیه است. پیشنهاد دادند گفتند محصول گواهی‌شده را تولید می‌کنیم، خودمان مصرف می‌کنیم. در ارتباط با این فرآیند پیشنهاد هلدینگ دادیم و قبول کردند. مزارعی تحت پوشش گرفتند که بیشتر پیاز و گوجه و سیب‌زمینی تولید می‌کنند.

الآن تجربه بعدی ما استفاده از صندوق‌های حمایت از توسعه بخش کشاورزی است. خوشبختانه با مهندس رضوی مدیرعامل صندوق جلسه‌ای داشتیم و ایشان موافقت کردند. با استفاده از ظرفیت صندوق‌های توسعه و زنان بتوانیم این کار را عملیاتی کنیم.

چهارمین تجربه با سازمان و اتحادیه تعاون روستایی است که بتوانیم از ظرفیت آن‌ها استفاده کنیم. ویژگی خوب آن‌ها این است که عرضه محصول در شبکه‌های آن‌ها راحت است چون شناخته‌شده هستند.