تنظیم بازار خوراکی‌ها با تکیه به تولید داخل

در مهروموم‌های اخیر کمتر پیش‌آمده که روزها در بازارهای میوه و تره‌بار جای میوه یا یکی از سبزی‌ها خالی باشد. کمتر پیش‌آمده که قفسه‌های فروشگاه‌ها به‌ویژه فروشگاه‌های زنجیره‌ای جای یکی از کالاهای ارزاق عمومی و به‌اصطلاح کالاهای اساسی خالی باشد، اما یک تصویر از همه آشناتر است روزهای پایانی سال و ایام تعطیلات عید که همه‌جا بسته است و میوه‌ فصلی وجود ندارد، برچسب قیمت میوه‌ و سبزی‌ها، قیمت‌هایی عجیب و حتی نجومی را نشان می‌داد، اما در سال‌های اخیر این صحنه‌ها کمتر دیده می‌شود و اخباری از جهش‌ قیمت‌ها در مواقع کاهش تولید میوه و سبزی‌ها دیده نمی‌شود.

تمام این اتفاق‌ها که نتیجه برنامه‌ریزی برای تنظیم بازار است خیلی آهسته و بدون جنجال انجام شد. نکته مهم نیز در اینجاست که این سکوت و آرامش در عرضه ارزاق عمومی با واردات یا حیف‌ومیل منابع ملی و ارز انجام نشد. بر اساس آمار گمرک کشور، عملکرد واردات-صادرات محصولات کشاورزی در دولت یازدهم نه‌تنها واردات بی‌رویه را تأیید نمی‌کند، بلکه مؤید کاهش واردات و افزایش صادرات است. به همین دلیل تراز منفی بازرگانی خارجی محصولات کشاورزی با بهبود پنج میلیارد دلاری از منفی 8.1 میلیارد دلار به منفی 3.09 میلیارد دلار کاهش یافت.

این کاهش واردات به‌ویژه در بخش کالاهای اساسی و استراتژیک قابل‌توجه است. برای مثال می‌توان به کاهش واردات محصول استراتژیک گندم ناشی از افزایش 140 درصدی تولید آن و افزایش 44 درصدی تولید برنج اشاره کرد. این موضوع نشان می‌دهد، بخشی از بهبود تراز تجاری ناشی از مدیریت تولید و واردات درزمینهٔ کالاهای راهبردی در دوره اخیر با توجه به برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده در بخش کشاورزی در راستای اقتصاد مقاومتی در ‌سال‌های 92 به بعد و با اعمال مدیریت در واردات به دست آمده است.

پایان تلخ‌کامی شکر

شکر، یکی از اصلی‌ترین و اساسی‌ترین اقلام استراتژیک در جهان است که هیچ‌گاه از سبد غذایی خانوار حذف نمی‌شود. شکر ازجمله اقلامی بوده که به دلیل مصرف سرانه بالای ایرانی‌ها میزان واردات آن بسیار بالا بوده است. مصرف سرانه شکر در ایران حدود 30 کیلوگرم و استاندارد جهانی آن پنج کیلوگرم است که با این حساب سرانه مصرف شکر هر ایرانی شش برابر میانگین هر فرد در دنیاست. به همین دلیل همیشه به واردات شکر نیاز بوده، اما در دو سال اخیر علاوه بر اینکه سرانه مصرف تا حدودی کاهش‌یافته، میزان تولید قند و شکر نیز افزایش‌یافته است.

واردات شکر خام ممنوع و فقط به مقدار کسری موردنیاز اجازه واردات فقط به کارخانه‌هایی که چغندرقند داخلی و نیشکر را خریداری کردند، داده‌شده است. درنتیجه واردات شکر 67 درصد کاهش و تولید داخلی 36 درصد افزایش‌یافته و به رکورد بی‌سابقه تولید خود در 46 سال گذشته رسیده است. درباره تولید دانه‌های روغنی و گندم نیز تا حدود زیادی همین موضوع وجود دارد.

برای مثال با توجه به افزایش تولید گندم از سال 94 واردات آن ممنوع شد. نکته حائز اهمیت اینکه در سال‌های 91 و 92 به دلیل کسری ذخایر در دولت قبلی برنامه‌ریزی واردات تا هفت میلیون تن صورت گرفته بود، ولی در وضعیت کنونی نه‌تنها نیازی به واردات نیست، بلکه صادرات نیز صورت می‌گیرد.

همچنین درباره دانه‌های روغنی حقوق ورودی روغن خام، دانه و کنجاله در جهت حمایت از تولید داخلی و توسعه کشت دانه‌های روغنی افزایش یافت. همین امر باعث شد تولید دانه روغنی که تعطیل‌شده بود، دوباره آغاز شود و از حدود 120 هزار تن در سال 1392 به حدود 400 هزار تن در سال جاری افزایش یابد. با این کار کارخانه‌های روغن‌کشی که تا سال 92 تعطیل بودند از سال 93 شروع به تولید کرده و ضمن خروج از رکود موجب ایجاد ارزش‌افزوده در داخل و تأمین بخشی از روغن خام و کنجاله موردنیاز شده‌اند. درزمینهٔ برنج، با اعمال تعرفه مناسب و ایجاد محدودیت (ممنوعیت) واردات در زمان برداشت داخلی، از واردات بی‌رویه‌ای که طی سنوات گذشته صورت می‌پذیرفت جلوگیری شده و حمایت لازم از محصول داخلی انجام و منجر به تعدیل قیمت و حمایت از محصول داخلی شود.

کاهش کسری تراز

با راهبرد اصلی کاهش کسری تراز تجاری از طریق توسعه صادرات و مدیریت واردات طی سال‌های 1392 تا 1395 کسری تراز بازرگانی در بخش کشاورزی پنج میلیارد دلار بهبودیافته است و با اقدامات صورت‌گرفته در جهت توسعه صادرات محصولات کشاورزی، میزان صادرات بخش کشاورزی با 1.3 میلیون تن افزایش از 4.5 میلیون تن در سال 1391 به 5.8 میلیون تن در سال 1395 افزایش‌یافته است. در راستای توسعه صادرات محصولات کشاورزی طی سال‌های گذشته اقدام‌های زیادی انجام‌شده است. یکی از طرح‌های پیاده شده اجرای طرح بازار به ازای بازار بود. در این طرح به ازای صادرات 1.5 کیلوگرم سیب‌درختی، یا یک کیلوگرم کشمش یا دو کیلوگرم پرتقال، واردات یک کیلوگرم موز با تعرفه پنج درصد به‌جای 20 درصد صورت می‌گیرد. اجرای طرح بازار به ازای بازار در سال 1395 منجر به افزایش صادرات سیب (بیش از 10 درصد) و کاهش واردات موز (تقریباً 9 درصد) شده است. این سیاست منجر به 46 میلیون دلار صرفه‌جویی ارزی براثر کاهش واردات موز شده است. در این رابطه شایان‌ذکر است که به دلیل نبود بازار مناسب برای جذب سیب مازاد در سال‌های گذشته مقدار قابل‌توجهی سیب از سال 1394 در سردخانه‌ها و انبارها باقی‌مانده بود. پس از ابلاغ سیاست تهاتر سیب با موز در ابتدای سال 1395 با تأثیر مثبت این سیاست بر صادرات سیب‌درختی، میزان 162 هزار تن محصول صادر شد. در صورت عدم اجرای سیاست مذکور این حجم از تولید که توانایی ارزآوری برای کشور داشته به ضایعات تبدیل می‌شد.

پرداخت مشوق‌های صادراتی (جایگزین خرید تضمینی) مانند تخصیص و پرداخت یارانه صادراتی سیب‌زمینی از دیگر اقدامات انجام‌شده است. پرداخت یارانه صادراتی به میزان یک هزار و 177 میلیارد ریال از بهمن‌ماه 1393 تا انتهای اسفندماه سال 1394 منجر به افزایش صادرات سیب‌زمینی از 425 هزار تن در سال 1393 به 679 هزار تن در سال 1394 شد که به دلیل مازاد بر نیاز داخلی در سال‌های قبل منجر به خرید تضمینی و درنهایت ضایعات می‌شد.

برنامه‌ریزی و پیگیری ایجاد زنجیره‌های عرضه با تأکید بر صادرات در هشت محصول استراتژیک کشاورزی (شامل کشمش، زعفران، سیب، خرما، کیوی، مرکبات، سبزی و صیفی و محصولات گلخانه‌ای و سیب‌زمینی) ایجاد زنجیره‌های عرضه با تأکید بر صادرات منجر به نگاه سیستمی از مرحله تولید تا مصرف به‌منظور ساماندهی تولید در جهت بازار مصرف یا صادرات می‌شود و خط تولید صادراتی منفک از خط تولید محصولات موردنیاز داخلی (مزارع صادراتی) برای ایجاد صادرات تقاضامحور می‌شود. این راه‌کار پیامدهایی همچون تطابق بیشتر با ضوابط فنی - بهداشتی کشورهای هدف داشته و ازنظر کیفیت نیز صادرات بهبود می‌یابد. همچنین سیاست‌گذاری در راستای تشکیل کنسرسیوم‌ها و خوشه‌های صادراتی برای ادغام مقیاس‌های کوچک و غیراقتصادی صادراتی و تسهیل برندسازی و همچنین برای جلوگیری از رقابت‌های قیمتی در بازارهای هدف تسهیل می‌شود./