تصویر صنعتی همگانی؛ از شکل‌گیری تا سرسفره

چکیده:

صنعت پرورش طیور در ایران با تولیدی حدود 1.2 میلیون تن، بزرگ‌ترین در خاورمیانه است و رتبه چهارم در آسیا و هفدهم در دنیا را به خود اختصاص داده است.

این صنعت راه درازی را برای رسیدن به یک تجارت چندین میلیارد دلاری طی کرده است. ظرفیت تولید آن تنها در دهه گذشته تا سه برابر افزایش پیدا کرده است و تولیدات آن که زمانی جنبه یک غذای تجملی را داشت، امروزه تقریباً بر سر میز غذای کلیه افراد جامعه یافت می‌شود.

با وجودی که طی روند پیشرفت این صنعت، سیستم تولید در کشور، به‌شدت متحول شده است، پستی بلندی‌های زیادی داشته و مشکلات بی‌شماری را تجربه کرده است، اما هرگز تا این حد تحت فشار قرار نداشته است. هدف از این مقاله، ارائه تصویری کلی از صنعت طیور در ایران است. سیر تاریخی، جوانب فعلی صنعت که معمولاً تولید را تحت تأثیر قرار می‌دهند و دورنمایی برای آینده، همگی مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

روند توسعه صنعت طیور و چگونگی عملکرد فعلی آن، ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود را در ایران دارد و شایسته ذکر کردن است.

مقدمه:

صنعت پرورش طیور در ایران، با تولیدی حدود یک میلیون و 200 هزار تن در سال و 600 هزار نیروی کار (در جامعه‌ای با 60 میلیون نفرجمعیت و 25 میلیون نفر نیروی کار) دومین صنعت بزرگ کشور است. (6، 7 و 11) همچنین صنعت طیور با مصرف سالانه یک میلیارد دلار که معادل 1.16 درآمد حاصل از صادرات نفت است، یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان ارز خارجی است. علاوه بر اینکه یکی از پردردسرترین صنایع در کشور محسوب می‌شود.

افزایش مداوم نیاز به ارز، توأم با کمبود تقریباً همیشگی چنین منابعی، به‌خاطر کاهش قیمت نفت در بازارهای جهانی، بیشتر افکار دولت و همچنین گردانندگان این صنعت را به خود مشغول کرده است. در طول مدت پیشرفت صنعت طیور در کشور، هرچند این صنعت با مشکلات زیادی روبه‌رو بوده است، همواره توانسته است به فعالیت خود ادامه دهد، اما آینده آن چندان روشن نبوده، چگونگی اداره آن مورد نقد و بررسی است.

سیر تاریخی رشد صنعت طیور در ایران

برای درک جوانب مختلف رشد صنعت طیور در ایران، نه‌تنها اشاره به ترتیب تاریخی آن لازم است، بلکه بررسی تغییرات سیاسی - اجتماعی و اقتصادی که در این دوران در سراسر کشور به وقوع پیوسته نیز ضروری است.

صنعت مرغداری در ایران قدمتی برابر با خود تاریخ ایران دارد. نخستین‌بار طیور به‌وسیله آریایی‌ها، در زمانی که آنها 15 هزار سال قبل از میلاد به سرزمینی به نام ایران مهاجرت کردند، معرفی شد. طی سال‌هایی حدود 800 سال قبل از میلاد، یونانی‌ها مرغ را از ایران گرفتند به همین خاطر آن را پرنده پارتی نام نهادند. پارتی نام دیگر پارسی یا فارسی -زبانی که پارسی‌ها با آن صحبت می‌کردند- است. (6، 7 و 11)

حال آنکه آیا این پرندگان که به این طریق به اروپا و آمریکا انتقال یافته‌اند، پرندگان قرمز جنگلی یعنی اجداد نژادهای طیور امروزی بوده است، جای بحث دارد. (15)

پیش از اینکه این رشته صنعتی شود، تولیدات طیور در ایران، مثل بسیاری از سایر کشورها، در مقیاس‌های کوچک بهره‌برداری می‌شد که معمولاً شامل نژادهای بومی بود و توسط مردم محلی پرورش داده می‌شدند این وضعیت تا اواسط قرن بیستم که مزارع پرورش طیور در مقیاس صنعتی در ایران شروع به کار کردند، بیشتر ادامه نیافت.

تولیدات طیور به‌صورت تجاری در ایران از اوائل 1329، موقعی که نخستین وسایل جوجه‌کشی وارد شد آغاز شد. اندک‌زمانی بعد، نخستین گروه از نژادهای صنعتی خارجی ازجمله پلیموت راک، رودآیلندرد و نیوهمشایر از مسیر هوایی به ایران حمل شدند. (4) طی سال‌های بعد، جریان مداومی از انواع مختلفی از کالاهای مرتبط با مرغداری از مشاوران تا وسایل، جوجه یک‌روزه و تخم بارور از نژادهای مختلف تا انکوباتورها، از تخم‌مرغ تازه تا گوشت منجمد و از وسایل جوجه‌کشی تا تجهیزات ساختمانی، راه خود را به ایران باز کردند. در سال 1343 نخستین گله مرغ مادر به ایران آورده شد. تا سال 1353 این عمل تا معرفی گله اجداد ادامه یافت. (8) در این مدت اگرچه واحدهای تولیدی صنعتی در سطح کشور توسعه یافتند، به‌خاطر اینکه اکثر جمعیت هنوز هم در روستاها و شهرهای کوچک زندگی می‌کردند، نقش مهمی را در تأمین احتیاجات جامعه ایران بازی نمی‌کردند. حتی تا سال 1339 میزان تولید واحدهای تجاری تنها 12 درصد کل تولید در کشور را شامل می‌شدند. (5)

افزایش نرخ رشد جمعیت در اواخر 1339 و 1349 (از 30 میلیون نفر در سال 1342 به 45 میلیون نفر تا سال 1353 رسید)، همراه با مهاجرت روستاییان به شهرها اثرات واضحی را بر رشد صنعت مرغداری داشت، در حالی که تقاضا به‌طور ناگهانی افزایش یافت، منابع اصلی تولید مرغ (یعنی روش سنتی پرورش طیور در روستاها) قادر به جوابگویی به این تقاضا نبود و خیلی زود محصولات این صنعت کمیاب شد. این حالت نه‌تنها اثر زیادی روی سیستم‌های متداول تولید طیور در آن زمان گذاشت، همچنین فراهمی مواد خوراکی که تا آن زمان به‌وسیله روستاییان کشت می‌شد و برای مصارف انسانی و همچنین حیوانات خانگی مصرف می‌شد را کاهش داد. (5 و 13)

جهش ناگهانی در بازار نفت در اوائل دهه 1349، قدرت خرید مردم را بالا برد؛ لذا به‌طور معنی‌داری تقاضا برای انواع مختلف کالاها ازجمله تولیدات طیور افزایش یافت. دولت وقت سیاست صنعتی شدن یک‌جانبه را قطع نظر از کشاوزی پذیرفت؛ لذا باعث تشدید وابستگی کشور به واردات مواد غذایی شد. این حالت در زمان نسبتاً کوتاه 20 ساله باعث شد کشوری که زمانی از نظر مواد غذایی خودکفا بود به واردات مواد غذایی وابستگی پیدا کند. نتیجه این عمل، بسیار خسارت بار بود هرچند که جبران‌نشدنی نیست.

دو حادثه مهم، نقش زیادی را در شکل‌گیری همه جوانب زندگی آینده ایرانیان بازی می‌کردند، در نتیجه کل سیستم تولید را طیور در کشور را تحت تأثیر قرار می‌دادند. انقلاب ایران در سال 1357 و جنگ ایران و عراق در سال 1359 - 1367 هر دو تأثیرات زیادی بر رشد صنعت مرغداری داشتند. این دو حادثه در تاریخ کشور، بیشترین اثر را برآینده مالکیت صنعت مرغداری گذاشت. در اوخر دهه 1350 بیشتر سرمایه‌داران (وابسته به مقامات برگزیده) ایران را ترک کردند و شرکت‌های خود را واگذار کردند که بیشتر اینها توسط بانک‌هایی که وام اولیه تأسیس آنها را تأمین کرده بودند، بازپس گرفته شدند یا تحت کنترل یک شرکت نیمه‌خصوصی - دولتی بزرگ قرار گرفتند (سازمان اقتصادی کوثر). این سازمان تازه‌تأسیس که فعلاً یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان طیور در ایران است، دارای بیش از 16 شرکت بزرگ است که 9 شرکت بعد از تشکیل این سازمان تأسیس شده‌اند. این سازمان با گروه مدیریتی زبده، به سرعت توسعه یافته است و در حال حاضر فعالیت آن تمام جوانب تولید طیور، از گله‌های اجداد و واحدهای جوجه‌کشی گرفته تا تهیه خوراک و مزارع فرآوری طیور را دربر می‌گیرد. (9) علاوه بر این، تعدادی از شرکت‌های تعاونی که تازه تأسیس شده بودند فعالیت خود را در این زمینه شروع کردند.

در سال 1359 با شروع جنگ، نظارت شدیدتری روی فعالیت‌های صنعتی و تبدیل ارز خارجی اعمال شد. برای رفع بعضی از فشارهای مالی که به‌واسطه جنگ ایجاد شده بود، دولت خود واردات کالا و توزیع آنها را در اختیار گرفت. با وجود اینکه طرح اولیه دولت به‌طور موقتی در عمل ساده بود، اما در واقع دولت نقش مهمی را به‌عنوان مشاور کل صنعت طیور بر عهده داشت؛ لذا دولت مواد خوراکی را با قیمت پایین‌تر توزیع می‌کرد و در عوض مقداری از تولید را (گوشت و تخم‌مرغ) را دریافت می‌کرد و برای اطمینان از تقسیم عادلانه در بین اقشار مردم آن را در قالب طرح کوپنی به‌وسیله عوامل خود توزیع می‌کرد. بقیه محصول تولیدی به‌وسیله مزرعه‌دار با قیمتی که بازار تعیین می‌کرد به مردم فروخته می‌شد. (2)

نتیجه به‌کار بردن این سیاست این بود که قیمت نسبتاً کمی از سوی مصرف‌کننده در ازاء تولیدات طیور پرداخت می‌شد، چرا که دولت به‌طور غیرمستقیم برای خوراک یارانه تأمین می‌کرد. به تدریج مردم ایران به در دسترس بودن گوشت مرغ که زمانی در آرزوی آن بودند عادت کردند. به‌علاوه این سیاست، سود عایدی کشاورز را تضمین می‌کرد و این، صنعت طیور را به شکل یک مسئله تجاری در آمدزا تبدیل نمود که بیشتر سرمایه‌داران و همچنین مردم متوسط را جذب کرد.

در سال‌های اولیه دهه 1360 اشتیاق به خودکفایی سراسر کشور را فرا گرفت. تمایل دولت برای رهایی از وابستگی به واردات کالا از کشورهای بیگانه، و امیدواری به برآورده کردن نیازهای اساسی جامعه، اثرات زیادی روی مسیر رشد صنعت طیور در سال‌های بعد گذاشت. یک نمود از این سیاست مؤثر، تغییرات در همه جوانب تولید ازجمله صنعت طیور بود از اولین این تغییرات محدود کردن فعالیت انواع نژادهایی که در ایران پرورش می‌یافتند، همراه با هدف بلندمدت تمرکز بر روی ایجاد یک لاین خالص بود. در اوایل سال 1360 تولید گله اجداد نژادهای گوشتی (راس، لهمان و هایبرو) و سویه‌های تخمگذار (های‌لاین)در ایران ایجاد شد. تا سال 1372 لاین خالصی به نام آرین که از هایبروی هلند منشاء گرفته شروع به فعالیت کرد. اینکه آیا این پیشرفت در نهایت زیربنایی برای پیشرفت‌های آینده این صنعت خواهد بود و این صنعت کاملاً وابسته را به یک صنعت خودکفا تغییر خواهد داد، به‌طوری که قابل رقابت باسایر نژادها از دیگر کشورها باشد، هنوز جای بحث دارد.

در حال حاضر در کشور سه لاین گوشتی مهم ازجمله لاین خالص آرین که 78 درصد سهم بازار جوجه یک‌روزه را به خود اختصاص می‌دهد، وجود دارد. دو لاین گوشتی دیگر، گله‌های اجداد لهمان و راس به ترتیب با داشتن پنج و 13 درصد بازار، هستند. بقیه شامل لاین‌های گوناگون دیگر ازجمله نژادهای بومی هستند. در صنعت مرغ تخمگذار، سویه‌های لاین غالبیت دارد که از همین اجداد تولید می‌شوند.

با وجودی که صنعت طیور طی این سال‌ها، به تدریج پیشرفت کرد، اما بیشترین افزایش در رشد و توسعه آن در دهه 1370 به وقوع پیوست. دولت از تقاضاهای جنگ فارغ شد و با بحران بیکاری روبه‌رو شد و پروانه جهت تولید طیور به تعداد زیاد، بدون هماهنگی بیشتر با صنعت صادر کرد. لذا، با وجودی که این واحدهای کوچک، تولید را افزایش دادند، به خاطر عدم کارایی، همواره مقداری فشار روی بخش تولید برای رفع تقاضاها وجود داشت.

مسیری که صنعت طیور با آن هماهنگ شده بود، ظرف مدت کوتاهی تغییر داده شد. صنعت مرغداری، از سیستم بازار کاملاً آزاد قبل از 1356، به تدریج طی دهه 1360 تحت کنترل شدید دولت درآمد. با این وجود تا اواسط دهه 1370 قیمت پایین نفت در بازارهای جهانی، توانایی دولت را در تأمین بودجه جهت خرید مواد خوراکی کاهش داد و دولت شروع به رفع فشارهای خود از روی سیستم تولید کرد. با این وجود هنوز هم دولت تا اندازهای در کنترل قیمت‌ها دخالت می‌کرد. هر موقع که دولت درمی‌یافت قادر به اعمال نفوذ به‌طور مستقیم روی صنعت نیست، اقدام به اشباع بازار با مرغ‌های منجمد وارداتی می‌کرد، به نحوی که قیمت آن را به حد مطلوب اهداف سیاست‌گذاری‌شده، می‌رساند. همه اینها تا اواخر 1370 تغییر کرد، دولت دید که راهی جز رفع محدودیت از این صنعت ندارد. (2)

نقش و اهمیت طیور در جیره غذایی فرد ایرانی

پروتئین‌های گیاهی چندان مورد پذیرش ذائقه ایرانی‌ها نیست و به دلایل مذهبی، مزارع پرورش خوک در ایران وجود ندارد. با وجود اینکه کشور دارای منابع و امکانات کافی برای تأمین گوشت ماهی برای مردم خود است؛ لذا به‌خاطر عدم مقبولیت ماهی در جامعه ایرانی، این منبع پروتئینی به میزان زیادی مورد بهره‌برداری قرار نمی‌گیرد و طرح‌های مربوط به گسترش صنعت پرورش ماهی هنوز در مراحل اولیه و ابتدایی است. چنین وضعیتی صنعت تولید گوشت و تخم‌مرغ و همچنین گوشت قرمز را به‌عنوان تأمین‌کننده اصلی پروتئین برای جامعه ایرانی، تبدیل کرده است.

تا سال 1377، میزان تولیدات طیور طی 10 سال سه برابر افزایش داشته است، به‌طوری‌که از 350 هزار تن (تولید گوشت و تخم‌مرغ) در سال 1366 به بیش از یک میلیون تن در سال 1376 رسیده است. سهم طیور در تأمین نیازهای جامعه از پنج درصد در سال 1330 به 48 درصد در سال 1377 افزایش یافت. (12) با چنین آهنگ رشدی انتظار می‌رود که مصرف طیور از مصرف گوشت قرمز در این سال بالاتر رود. (14)

از نظر بیشتر مردم، طیور، به تمام پرندگان اهلی که به‌منظور تولید تخم و گوشت جهت مصرف انسانی، نگهداری می‌شوند، اطلاق می‌شود. در ایران این کلمه مترادف با مرغ‌های اهلی‌شده است، زیرا سایر انواع طیور، به‌عنوان منبعی برای تولید گوشت و تخم چندان شناخته شده نیستند. با این وجود در سال‌های اخیر، صنعت پرورش بلدرچین و پرندگان بزرگ، شروع شده است، اما ایجاد این منابع بیشتر به‌خاطر جنبه صادراتی محصولات حاصل از آنها است تا پاسخ به رفع تقاضاهای داخل.

امروزه، طیور به‌عنوان یک غذا، از زمانی که در فهرست غذای مردم عادی تازگی داشت، تا الان که یکی از اقلام خوراکی در فهرست خرید همه است، راه درازی را طی کرده است. با این وجود موفقیت صنعت طیور در ایران، محدود شده است و در حال حاضر نشانه‌هایی از فشار و تحمل سختی را نشان می‌دهد. مشکلاتی در راه‌اندازی سیستم‌های جدید پرورش طیور وجود داشته است و هنوز هم وجود دارد، و اینها توسعه این صنعت را به مخاطره می‌اندازند. در بخش‌های بعدی تعدادی از مشکلات این صنعت و عوامل به‌وجودآورنده آن، مورد بررسی قرار می‌گیرند.

تهیه خوراک

به‌دلیل رشد سریع صنعت طیور و رشد ناهماهنگ سایر بخش‌های کشاورزی، صنعت طیور بر خلاف صنعت تولید گوشت قرمز به واردات مواد خوراکی وابسته است (جدول یک). به همین دلیل، تولید و قیمت آن به میزان زیادی تحت تأثیر فراهمی بودجه (عمدتاً منابع ارزی)، جهت پرداخت برای عناصر غذایی، قرار می‌گیرد. این به توانایی دولت در تأمین ارز بستگی دارد و در واقع به رواج صادرات (تکیه بر فروش جهانی نفت است) وابسته است. قیمت مواد خوراکی همچنین به‌وسیله نرخ تبدیل ارز خارجی تحت تأثیر قرار می‌گیرد. از ارزش ریال ایران در چند سال اخیر به مقدار قابل توجهی کاسته شده است و در نتیجه قیمت مواد خوراکی تا چندین برابر افزایش یافته است. میزان صرف بودجه در ایران روی صنعت مرغداری بسیار زیاد است، تقریباً یک میلیارد دلار در سال‌های 1376 یا به عبارت دیگر حدود یک‌شانزدهم پولی که از صادرات نفت عاید کشور می‌شود، است. زیان دیگری که در ایران به صنعت مرغداری وارد می‌شود این است که بیشتر واحدهای پرورش طیور، خوراک مصرفی را خود در داخل مزرعه آماده می‌کنند و بیشتر این پرورش‌دهندگان از اهمیت و حساسیت فرموله کردن جیره آگاهی ندارند. همچنین ظرفیت کارخانه‌های تهیه خوراک نیز کم است. به‌عنوان مثال در سال 1376 فقط 190 کارخانه خوراک دام با کل تولید 337،4 هزار تن، در کشور وجود داشت و فقط یک‌سوم احتیاجات صنعت طیور را تأمین می‌کردند. به‌خاطر ورود نامنظم مواد خوراکی وارداتی و تحویل آنها به کارخانه‌ها، تقریباً یک‌سوم این کارخانه‌ها برای بیشتر اوقات سال غیرفعال هستند.

جدول 1- مواد مورد نیاز برای تولید 1.1 میلیون تن محصولات طیور (گوشت و تخم‌مرغ)

اثرات شرایط آب و هوایی روی تولیدات طیور و قیمت آنها

علاوه بر عوامل شناخته‌شده‌ای که بر عرضه، تقاضا، تولید و قیمت کالاهای کشاورزی در بیشتر کشورها اثر می‌گذارد، دو عامل دیگر وجود دارند که ویژه ایران بوده و تولید طیور رابه طریق خاصی تحت تأثیر قرار می‌دهند. این دو عامل عبارتند از یکی شرایط آبو هوایی و دیگری جشن‌های ملی. قیمت محصولات طیور در طی جشن‌های ملی و مذهبی، به‌خاطر افزایش تقاضا، به‌شدت بالا می‌رود. با این وجود تغییرات فصلی آب و هوا تأثیر بیشتری روی صنعت مرغداری دارد. ایران سرزمینی است که از یک‌سو در شمال به شوروی با درجه حرارتی معادل صفر و از سوی در جنوب با کشورهای خاورمیانه با هوای بسیار گرم، گسترش دارد. تقریباً دوسوم کشور در شش ماه از سال دارای آب و هوای گرم است و بیشتر تولید طیور در این نواحی (نواحی مرکزی تا بخش‌های جنوبی کشور) در طی فصل تابستان تعطیل است. احتیاجات مردمی که در این بخش از کشور زندگی می‌کنند، در طی این مدت از سایر بخش‌ها تأمین می‌شود. با این حال یک‌سوم دیگر کشور که حدود 70 درصد تولیدات طیور را در ایران به خود اختصاص می‌دهد، قادر به پاسخگویی به تقاضا در این دوره از سال نیست. جدا از تغییرات تدریجی در بهای محصولات طیور که معمولاً در هر جایی یافت می‌شود، در ایران، این تغییرات گاهی اوقات بسیار ناگهانی و سریع بوده که ناشی از تأخیر در رسیدن مواد خوراکی وارداتی است که مسبب آن می‌تواند مستقیماً دولت باشد و یا اینکه نرخ تورم به‌طور مستقیم باعث آن شود. شرایط آب و هوایی نیز می‌تواند اثر بسیار مهمی بر روی قیمت و الگوی تغییرات آن داشته باشد. در تابستان تولید تخم مرغ به دو دلیل کاهش می‌یابد؛ تخم‌مرغ کمتری خریداری می‌شود، زیرا نگرانی‌هایی درباره مسائل بهداشتی در مورد آن وجود دارد و مردم به‌طور طبیعی تمایل به مصرف کمتر آن در آب و هوای گرم دارند. دوم اینکه، تعداد سردخانه‌ها جهت نگهداری تخم‌مرغ به اندازه کافی نیست. این دو عامل باعث می‌شود که قیمت تخم‌مرغ نوسان داشته باشد. الگوی عرضه و تقاضا برای گوشت مرغ، تا اندازهای با الگوی مربوطه درباره تخم‌مرغ در تابستان تفاوت دارد. به نحوی که در این فصل قیمت آن به دو دلیل بالا می‌رود. آب و هوای گرم باعث کاهش فعالیت مزارع پرورش شده و در نتیجه از میزان تولید کاسته می‌شود. این حالت با تغییر ذائقه مردم از خوردن تخم‌مرغ به گوشت، همراه می‌شود. این دو عامل تقاضا برای گوشت مرغ را، درست هنگامی که میزان تولید آن در کمترین حد است، و تقاضا برای گوشت در نواحی گرم‌تر نیز باید از سایر نواحی تأمین شود، را افزایش می‌دهد و قیمت‌ها را بالا می‌برد.

با رسیدن فصل زمستان این حالت تغییر می‌یابد، به‌طوری‌که قیمت تخم‌مرغ نسبت به گوشت به‌شدت افزایش می‌یابد. چون با افزایش قیمت گوشت، مردم به تدریج به مصرف تخم‌مرغ روی می‌آورند و چون تولیدکنندگان در این دوره از سال می‌توانند به‌مدت طولانی‌تری تخم‌مرغ‌های تولیدی را انبار کنند، می‌توانند قیمت‌ها را بالا ببرند. قیمت گوشت مرغ در این زمان شروع به پایین رفتن می‌کند، اما با این وجود بالاتر از قیمت آن در تابستان قبلی می‌ماند. در بهار و زمستان تقاضا به حداکثر خود می‌رسد و در این دوره بیشتر مزارع در وضعیت کامل تولیدی قرار دارند.

همچنین فشارهای دیگری وجود دارد که باعث نوسانات قیمت در طول سال می‌شود. به‌خاطر وابستگی زیاد این صنعت به واردات مواد خوراکی، هرگونه تأخیر در رسیدن این‌گونه کالاهای ضروری برای پرورش‌دهندگان (که معمولاً زیاد اتفاق می‌افتد) باعث تغییرات قیمت می‌شود. چنین وضعیتی معمولاً دولت را مجبور به واردات مرغ منجمد از سایر کشورها می‌کند تا به این ترتیب قیمت آن را در کشور پایین آورد.

افت قیمت‌ها از جذابیت تولید می‌کاهد و باعث خارج کردن تعدادی از تولیدکنندگان از میدان می‌شود؛ از آنجا که بیشتر تولیدکنندگان را واحدهای کوچک پرورش تشکیل می‌دهند، لذا نسبت به نوسانات قیمت آسیب‌پذیر هستند. صنعت مرغداری ایران سرشار از چنین صعود و نزول‌هایی است که در این بین وقوع ورشکستگی در بین پرورش‌دهندگان خرده‌پا، بالاتر است. ثبات قیمت از اهمیت زیادی در فعالیت و رقابتی بودن صنعت مرغداری برخوردار است و این نیاز به بازاریابی آسان برای محصولات طیور در طول سال دارد. عرضه و تقاضا باید با هم در تعادل باشند.

کشتار بهداشتی و پاک کردن لاشه طیور، از فرآیندهای مهم نه‌تنها از نظر تولید محصولی با مدت ماندگاری بالا، بلکه به‌واسطه جلب نظر مشتری است، در حال حاضر در کشور 30 کشتارگاه تمام اتوماتیک (و 50 کشتارگاه نیمه‌اتوماتیک) وجود دارد که تنها قادر به پذیرش 300 میلیون قطعه پرنده در سال هستند (135 هزار قطعه در ساعت). با در نظر گرفتن میزان تولید فعلی، صنعت مرغداری نیاز به 55 واحد دیگر و تا انتهای این سال به 160 واحد کشتارگاه دارد. (10 و 12)

به‌منظور حفظ تولید در برابر نوسانات عرضه و تقاضا، به امکانات ذخیره‌سازی زیادی نیاز است. هرچند که صنعت تولید تخم‌مرغ از این کمبود بیشترین ضرر را می‌بیند، اما هنوز راه درازی تا رسیدن به ظرفیت‌های سردخانه‌ای کافی برای تعدیل نوسانات در تولید پرندگان گوشتی در پیش است. فعلاً دولت در صدد افزایش این تسهیلات تا دوبرابر ظرف سه سال آینده است.

نقش واسطه‌ها

در سیستم‌های ناکارآمد، واسطه‌ها دارای جایگاه خاصی هستند. در واقع خود این سیستم‌ها به پیدایش واسطه‌ها کمک می‌کنند. چنین وضعیتی در صنعت مرغداری ایران وجود دارد. برای حفظ کنترل مالی بر روی منابع محدود، دولت ناخواسته یک سیستم تشریفاتی (بیوکراتیک) ایجاد کرده است که به واسطه‌ها اجازه می‌دهد که همچون قارچ رشد و بر تمام جوانب صنعت طیور نفوذ کنند. 35 درصد اختلاف قیمت موجود بین پرنده زنده و پرنده آماده طبخ که به‌وسیله مصرف‌کننده خریداری می‌شود مؤید این واقعیت است. با این وجود، همان‌طور که سیاست دولت عدم دخالت در این صنعت است، بدین‌وسیله اجاره می‌دهد که مالکان این صنایع در این زمینه نقش بیشتری ایفاء کنند؛ لذا امید است که در آینده از جایگاه واسطه‌ها در این صنعت کاسته شود.

آموزش، تربیت و تحقیق

یکی از موانع موجود در برابر کارآیی تولیدات طیور در ایران، افرادی است که آن را در کنترل دارند. برگشت سریع سرمایه در صنعت طیور، بیشتر سرمایه‌داران را جذب کرده است. بیشتر این افراد اطلاعات کمی درباره جوانب فنی پرورش طیور دارند و آن را به‌عنوان شغل دوم خود (اهمیت کمتری به آن می‌دهند) برگزیده‌اند. این افراد ناآزموده و نابلد، نگران اثرات بی‌لیاقتی خود روی قیمت محصولات نهایی، تداوم موفقیت این صنعت و ثبات اقتصادی کشور نیستند.

در حالی بیشتر تولیدکنندگان به دقت، تعلیمات توصیه شده توسط نشریات را دنبال می‌کنند، بدنه و ساختار این صنعت در مراحل ابتدایی به‌کارگیری علوم پیشرفته در این امر بوده، رابطه متقابل کمی بین دانشگاهیان و صنعت وجود دارد. تلاش‌هایی که به‌وسیله وزارت جهاد صورت می‌گیرد، به‌عنوان پلی بین مراکز تحقیقاتی و تولیدکنندگان است و تا اندازه‌ای هم موفق بوده است. حتی تا اواخر دهه 1360 مقاطع تخصصی کارشناسی ارشد و دکتری در زمینه دامپروری، علوم دامی و مدیریت کشاورزی وجود نداشت. با این وجود در سال‌های اخیر تلاش‌های زیادی جهت ارتقاء دانش مربوط به این صنعت صورت گرفته است. وزارت جهاد خود را درگیر برنامه‌های آموزشی منطقه‌ای در تمام سطوح دانشگاهی کرده است و این را به‌شدت به صنعت تحمیل می‌کند. با این وجود از بعد تحقیقاتی پیشرفت‌های کمی در چند سال اخیر داشته است. تعداد اندک تحقیقاتی که در زمینه علوم دامی انجام می‌گیرد، تنها درباره امکان جایگزینی کالاهای وارداتی با محصولات تولیدی در داخل است. اگرچه در بیشتر مطالعات پژوهشی که انجام می‌گیرد، سعی بر این است که جنبه عملی تولید را دربر بگیرد، اما بیشتر آنها در واقع کارهای تکراری است. تحقیقات در زمینه طیور در ایران اساس و پایه محکمی ندارد و چندان به تحقیقات پایه توجه نمی‌شود.

خوشبختانه شواهد خوبی وجود دارد که نشان می‌دهد این وضعیت در حال تغییر است. دوره‌های کارشناسی ارشد و دکتری در چند دانشگاه کشور ایجاد شده است و باعث تغیرات زیادی را در روند پژوهش‌های فعلی شده است. با این وجود همانند بیشتر کشورها، فشار اصلی بر تلاش در بهبود تحقیقات پایه در کشور، مشکل انتقال دانش در عمل است. بیشتر نتایج حاصل از تحقیقات در قفسه کتابخانه‌ها گرد می‌خورد، در حالی که تولیدکنندگان از این یافته‌ها بی‌اطلاع می‌مانند.

اثرات سوءمدیریت بر تولیدات طیور

یکی از مشکلاتی که در بطن صنعت طیور کشور رشد می‌کند، ضرر و زیان‌های پی‌درپی این صنعت است. دلیل این امر را می‌توان به نوع مدیریت مسئولان این صنعت نسبت داد. بیشتر مزارع کوچک پرورشی به‌وسیله افرادی اداره می‌شوند که پرورش طیور را به‌عنوان یک کار جنبی بر عهده دارند و غالباً به‌عنوان شغل دوم یا حتی سوم آنهاست و درآمد حاصل از آن برای آنها به منزله درآمد اضافی تلقی می‌شود. این افراد آموزش ندیده‌اند و کاملاً درک نمی‌کنند که عدم لیاقت آنها چه اثرات زیان‌باری بر این صنعت دارد. بیشتر بیماری‌ها در این واحدهای کوچک شیوع پیدا می‌کنند و عفونت‌ها به سرعت به سایر مراکز گسترش می‌یابند؛ زیرا این مراکز خیلی به یکدیگر نزدیک هستند. اگرچه این مسئله احتمالاً باعث رسیدن بیشترین آسیب به این صنعت می‌شود، اما راه‌حلی برای آن در نظر گرفته نشده است.

بیماری و بهداشت

با صنعتی شدن پرورش طیور در کشور و واردات نژادهای جدید مرغ از سایر نقاط دنیا، بدون هیچ کنترل و مطالعه‌ای، بسیاری از انواع بیماری‌های ناشناخته به ایران وارد کرد. با افزایش تراکم تولید در بعضی استان‌ها و نزدیکی تقریبی آنها به یکدیگر، وضعیت از این هم بدتر می‌شود. گفنه می‌شود که عامل اصلی شیوع بیماری در کشور در سال‌های اخیر همین موضوع است.

صنعت پرورش طیور در ایران در طی مدت عمر کوتاه خود، شیوع بیماری‌های زیادی را تجربه کرده است. آخرین سری آنها شیوع آنفلوآنزای مرغی در تابستان 1377 بود که بیش از 20 میلیون قطعه تلفات گرفت و هزینه‌ای بیش از 11 میلیون دلار به این صنعت تحمیل کرد. (1) حتی بیشتر مزارع مرغ مادر نیز از این بیماری آسیب دیده و پرندگان خود را نابود کردند. نزدیک به هم قرار گرفتن مزارع پرورشی و شرایط غیربهداشتی متداول طی حمل و نقل، به‌عنوان عوامل اصلی این حوادث دانسته شده است. هرچند طبق قانون، همه مزارع باید به‌طور منظم از نظر دامپزشکی مورد یررسی قرار گیرند، اما بیشتر آنها این قانون را زیر پا می‌گذارند. سازمان دامپزشکی در مواقع ظهور و شیوع یک بیماری کار زیادی نمی‌تواند انجام دهد، زیرا تاریخ مصرف بیشتر واکسن‌های موجود گذشته است یا بدون آموزش و مشاوره استفاده می‌شوند. (11) با این‌حال به‌نظر می‌رسد که این وضعیت به‌زودی تغییر کند. سازمان دامپزشکی مصمم است تا به وظایف خود عمل کند و هم‌اکنون اقداماتی برای اطمینان از رعایت قانون انجام می‌گیرد. ارائه جزئیات بیشتر در این باره خارج از ساختار این مقاله است، اما یکی از اهداف این سازمان، اطمینان از اینکه بیشتر واکسن‌های مورد نیاز این صنعت می‌تواند در داخل تولید شود، است. اگر این عمل به‌زودی انجام گیرد، تأمین بیشتر بیشتر خدمات قابل اعتماد دامپزشکی با سهولت بیشتری صورت می‌پذیرد.

نژادهای بومی - محلی

پرورش مرغان بومی در کشور به زمان‌های بسیار گذشته برمی‌گردد. گذشته از نژاد لاری، هنوز هم نمونه‌های زیادی از آثار چندین لاین قدیمی در گله‌های بومی که به‌وسیله افراد با ذوق انتخاب شده‌اند، وجود دارد و در مقایسه با استانداردهای امروزی نسبتاً پرتولید هستند. بررسی‌های سالم (1376) نشان می‌دهد که نژادهای خالص بومی وجود دارند که می‌توانند تعداد 180 تخم با وزن متوسط 49 گرم در هر سیکل تولید کنند. مزیت اصلی که این نژادها همواره از آن برخوردارند مقاومت بالای آنها به بیماری‌ها است. با این وجود با صنعتی شدن پرورش طیور در ایران، توسعه نژادهای بومی با آسیب کلی روبه‌رو شد. ورود نژادهای خارجی، بیماری‌هایی را که قبلاً در کشور ناشناخته بودند را به کشور وارد کردند. در نتیجه بیشتر نژادهای بومی آلوده شده و بقای آنها به‌شدت تهدید شد. در دوران هرج و مرج متداول طی سال‌های آشوب و اضطراب در اواسط دهه 1350، بیشتر نژادهای تجاری به مزارع پرورشی در روستاها معرفی شدند و با پرندگان بومی آمیخته شدند. این تقریباً آخرین مرحله از حیات نژادهای بومی بود که برای هزاران سال دوام یافته بودند.

با این‌حال با وجود عقب‌افتادگی زیاد، پرورش طیور محلی دوباره رشد یافته است. وزارت جهاد سازندگی چندین مرکز تحقیقاتی در بخش‌های مختلف کشور به‌منظور ارزیابی، تکثیر و تشویق پرورش مرغان بومی ایجاد کرده است. تولیدات حاصل از مرغان بومی از 16 میلیون قطعه (362،16 تن) در سال 1361 به 34 میلیون قطعه (231،44 تن) در سال 1376، یعنی حدود سه برابر افزایش یافته است. (3) در ضمن تمایل مردم برای گوشت و تخم‌مرغ طبیعی بجای فرآورده‌های ماشینی رو به افزایش است.

دورنمایی از آینده

اگرچه ایران باید راه درازی را برای رسیدن به یک حالت عدم وابستگی طی کند، اما در واقع می‌توان گفت که در حال حاضر وابستگی بیشتری نسبت به قبل وجود دارد. در چند سال اخیر صنعت طیور نسبت به سایر شاخه‌های کشاورزی برای پاسخ به تقاضا برای مواد خوراکی مورد نیاز این صنعت، رشد بسیار سریع‌تری داشته است. فاصله بین تقاضا و پاسخگویی به آن آن‌چنان زیاد شده است که پر کردن این فاصله در سال‌های نزدیک بسیار مشکل به‌نظر می‌رسد. برآورد نیازی برابر یک میلیون دلار در سال جهت واردات مواد غذایی برای حفظ این صنعت، چنان غیرقابل باور است که بیشتر افراد کوته‌نظر پیشنهاد می‌کنند که وارد کردن گوشت و تخم‌مرغ بسیار ارزان‌تر و بهتر از تلاش برای تولید این اقلام در داخل است. این موضوع در حال حاضر یکی از نگرانی‌های دولت است و باید زنگ خطری برای صنعت طیور باشد.

چند سال آینده، سال‌های بحرانی برای صنعت طیور در ایران است. طرح دولت مبنی بر افزایش سرانه مصرف تولیدات طیور از 10 کیلوگرم در سال 1370 به 15 کیلوگرم در سال‌های آینده، هنوز جای بحث و تردید است. عمده‌ترین مشکل موجود در این باره فقدان نقدینگی برای تهیه مواد خوراکی است. با کاهش قیمت نفت در بازارهای جهانی، دولت قادر به تأمین ارز خارجی که متأسفانه از احتیاجات این صنعت است، نخواهد بود. پیامد این وضعیت، به‌نظر می‌رسد که افزایش قیمت گوشت و تخم‌مرغ خواهد بود. در صورتی که مردم عادی استطاعت تهیه چنین محصولاتی را نداشته باشند، حق انتخاب را ازدست داده و در صدد یافتن جایگزینی برای آنها خواهند بود.

اگرچه هنوز شواهدی در دست نیست، اما ممکن است گوشت ماهی که فعلاً یک منبع پروتئینی تجملی به حساب می‌آید، جایگزین گوشت مرغ در سفره افراد عادی شود. با کاهش هرچه بیشتر فعالیت مرغداری‌ها و عدم وجود منابع تأمین‌کننده وام در صنعت طیور، دولت توجه خود را صنعت پرورش ماهی معطوف می‌کند که البته این زمان چندان دیر نیست. اگر این حالت اتفاق بیفتد، صنعت پرورش طیور اهلی با یک کشمکش برای برگشت روبه‌رو خواهد شد و ممکن است که حتی تداوم نیابد.

راهی که برای رفع این مشکل مورد بحث قرار می‌گیرد، می‌تواند صادرات تولیدات پرورش ماهی به‌منظور تأمین هزینه‌های خرید مواد خوراکی باشد. اگر سهمیه فعلی مواد خوراکی آزاد شود و صنعت بتواند به‌طور کارآمدی فعال شود، بیش از 1.3 میلیون تن گوشت و مرغ می‌تواند تولید شود یعنی 30 درصد بیشتر از تقاضای موجود.

در حال حاضر ایران تنها پنج درصد کل تولیدات طیور را صادر می‌کند. (14) بنابراین صنعت طیور ایران به‌منظور حفظ تداوم خود ممکن است نیاز به صادرات بیشتر تولیدات خود داشته باشد. بازارهایی هم در خاورمیانه، در جنوب و در شمال کشور یعنی کشورهای تازه‌استقلال‌یافته آسیای مرکزی، وجود دارد. با این وجود، بعد از کاهش ارزش ریال ایران محصولات طیور که قبلاً در بیشتر بازارهای خارجی نسبتاً ارزان بود می‌تواند گران و گران‌تر شده و تقاضا برای آنها از بین برود. به‌نظر می‌رسد که جایگزینی برای این صنعت وجود نداشته باشد، اما یافتن جایگزینی مناسب برای این گرانی‌ها، واردات مواد خوراکی است. اگرچه دولت در این روزها توجه زیادی به بخش کشاورزی می‌کند، اما توانایی آن برای اعطای تسهیلات محدود است. صنعت طیور بایستی خودش پیش‌قدم شده و برای تأمین نیازهای صنعت موجود سرمایه‌گذاری کند.

دولت به نوبه خود کار بزرگ ارزیابی مواد خوراکی تولیدی در داخل را شروع کرده است. تا چند سال پیش هیچ مطالعه‌ای از این لحاظ و در این مقیاس صورت نگرفته بود. هرگونه فعالیت مرتبط با تغذیه حیوان و تلاش برای رسیدن به حداکثر راندمان، نیازمند آگاهی کامل از اجزای تشکیل‌دهنده خوراک‌های مورد استفاده است. این وظیفه خطیر در حال حاضر بر عهده وزارت جهاد کشاورزی است و امید می‌رود که در شروع قرن جدید کامل شود.

موضوع بعدی در این باره، کیفیت گوشت و تخم‌مرغ‌های تولیدی و راندمان تولید است. تا به حال سیاست دولت فقط افزایش دادن مقدار تولید بود. با این‌وجود، به‌منظور ایجاد یک فعالیت رقابتی، این صنعت به بهبود دادن کیفیت محصولات خود نیاز دارد.

یکی از مشکلات این صنعت در ایران این است که مردم پرندگانی با وزن بیشتر را ترجیح می‌دهند (مردم پرندگانی با وزن دو کیلوگرم را بهتر می‌پسندند). این وضعیت باعث اعمال فشار روی راندمان غذایی شده و قیمت تمام‌شده مرغ‌ها را افزایش می‌دهد. به هر حال با ایجاد سوپرمارکت‌های زنجیره‌ای بزرگ در سراسر کشور و در دسترس بودن قطعات مجزای لاشه طیور این مشکل به‌طور غیرمستقیم ممکن است رفع شود./

منابع:

1- امیدی، ب. (1378) ارزیابی وضعیت آنفلونزا در ایران. صنعت مرغداری. شماره 51. ص 14.

2- بولتن صنعت پرورش مرغ مادر (1376). صنعت پرورش طیور در کشور. ص 9-11.

3- بولتن وزارت جهاد کشاورزی (1377). ارزیابی صنعت پرورش در ایران.

4- چکاوک. (1373). ارزیابی صنعت مرغداری در ایران. دوره 3. ص 1-10.

5- چکاوک. (1374). تاریخجه صنعت تولید طیور در ایران دوره 3. ص 1-10.

6- چکاوک. (1376). وضعیت و ارزیابی صنعت طیور در ایران. دوره 3. ص 5-22.

7- دامدار. (1376) مروری بر نخستین سمینار پژوهشی طیور شماره 60 و 61. ص 17-23.

8- درمانکوهی، ح. و ا. ناجی. (1375). وضعیت صنعت طیور در اقتصاد ایران. صنعت مرغداری. شماره 32. ص 23-24.

9- قربانی، ا. (1378) مکاتبات شخصی.

10- زهری، م. ا. (1375). برای داشتن تولیدات طیور بازاپسند چه باید کرد. صنعت مرغداری. شماره 33. ص 18-21.

11- صنعت مرغداری. (1376). بررسی وضعیت صنعت مرغداری. شماره 40. ص 21-23.

12- صنعت مرغداری (1377). داستان بی‌پایان گوشت مرغ و تخم‌مرغ. شماره 41. ص 4.

13- سالم، ج. (1374) مطالعه سیاست افزایش قیمت گوشت مرغ در ایران. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه تربیت مدرس. تهران. ایران.

14- Nimrozi, R.(1998). Uncertainity in changing Iranian poultry industry. World'Poultry science 14:12-14.

15- West B. and Zhou, B (1989) Did chicken go north? New evidence for domstication. World'Poultry Science. 45:205-214.

V-950917-02