5 راهکار بهبود عملکرد کشت ذرت در ایران/ هدف افزایش عملکرد 7.5 تن در هکتار به 9.5 تن است/کم آبی سطح زیر کشت ذرت را کاهش داد

خبرگزاری کشاورزی ایران (ایانا)- الهام آبایی: ذرت یکی از محصولات کشاورزی پرمصرف در ایران است. گرچه کشت ذرت در کشور در بخش‌های مختلفی دنبال می‌شود اما این میزان کشت جوابگوی نیاز داخلی نیست و به ناچار باید بخشی از نیاز داخلی از طریق واردات تامین شود. در این زمینه طی سال‌‎های اخیر با تشدید بحران آب، سطح زیر کشت ذرت هم به عنوان محصولی با نیاز آبی بالا کاهش یافته که این روند، تشدید واردات را رقم زده است.

در این میان، گرچه کارشناسان بر این باورند که با توجه به این که ذرت خاستگاه متفاوتی دارد و بر این اساس خودکفایی در تولید این محصول به صرفه نیست اما در عین حال، عملکرد فعلی را هم قابل قبول ارزیابی نمی‌کنند. بنابراین توصیه کارشناسان این است که از محل افزایش بهره‌وری به ویژه در حوزه آب، میزان تولید این محصول افزایش پیدا کند. در این خصوص دکتر علی ماهرخ، دکترای فیزیولوژی گیاهان زراعی، استادیار موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر و معاون بخش تحقیقات ذرت و گیاهان علوفه‌ای بر این باور است که بزرگترین مشکل در حوزه تولید ذرت در حال حاضر مصرف زیاد آب است و بر این اساس، افزایش بهره‌وری آب اصلی‌ترین ضرورت در این حوزه است. ماهرخ گرچه بر این باور است که خودکفایی در حوزه تولید ذرت توجیه‌پذیر نیست و می‌‎تواند هدررفت منابع و از میان رفتن نظم اکوسیستم را به همراه داشته باشد اما در عین حال اذعان می‌کند که عملکرد فعلی هم قابل قبول نیست. افزایش بهره‌وری آب، معرفی ارقام زودرس و میان‌رس ذرت، کشت نشاء، معرفی ارقام متحمل به تنش خشکی و همچنین تغییر آرایش کشت، پنج راهکاری است که ماهرخ برای بهبود عملکرد کشت ذرت در کشور ارائه می‌دهد. مشروح گفت و گوی "ایانا" با دکتر علی ماهرخ دکترای فیزیولوژی گیاهان زراعی، استادیار موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر و معاون بخش تحقیقات ذرت و گیاهان علوفه‌ای در ادامه از نظرتان می‌گذرد.

ابتدا لطفاً به صورت مختصر در خصوص وضعیت تولید ذرت در کشور توضیحاتی ارائه دهید.

نیازمندی کشور به گوشت، شیر و سایر فرآورده‌های دامی باعث شده که ذرت نقش مهمی در سبد غذایی داشته باشد. در سال‌های دور ذرت به صورت حاشیه‌ای در مزارع ایران کشت می‌شد تا این که رفته رفته سطح زیر کشت آن گسترش یافت. در چند سال اخیر معمولاً سطح زیر کشت ذرت حدوداً 400هزار هکتار بود که از این مقدار تقریبا نیمی از آن به صورت دانه‌ای و نیمی دیگر به صورت علوفه و یا سیلویی کشت می‌شد.

در سال‌های اخیر متاسفانه نوساناتی وجود داشت که سطح زیر کشت ذرت به وی‍ژه ذرت دانه‌ای کاهش یافت. آمار سال 1395 نشان می‌دهد که سطح زیر کشت ذرت علوفه‌ای حدود 190هزار هکتار و سطح زیر کشت ذرت دانه‌ای 160 هزار هکتار است. بنابراین بر اساس آخرین آمار، در حال حاضر سطح زیر کشت 350 هزار هکتار است.

ذرت دانه‌ای در کشور ما بیشتر برای پرورش طیور و تولید مرغ و تخم مرغ به کار می‌رود که در این خصوص نیاز کشور حدود 7.5 میلیون تن است. از این میزان حدود 1.2 تا 1.8 میلیون تن در داخل کشور تولید می‌شود و مابقی آن که حدود 6 میلیون تن و بعضاً بیشتر است، از طریق واردات تامین می‌شود. میانگین عملکرد ذرت دانه‌ای در حال حاضر حدود 7.5 تن در هکتار است. در خصوص ذرت علوفه‌ای هم حدوداً 13 میلیون تن ذرت علوفه‌ای تولید می‌شود که این عدد برای سطح زیر کشت 190 تا 200 هزار هکتار متناسب و خوب است. از نظر تولید ذرت علوفه‌ای، تقریباً به جایگاه مناسبی رسیده‌ایم و با توجه به اینکه واردات علوفه‌های حجیم بسیار مشکل و تقریباً غیرممکن است، این میزان تولید قابل قبول است.

در حال حاضر برنامه اقتصاد مقاومتی و افزایش امنیت غذایی در سایه افق 1404 توسط وزارت جهاد کشاورزی در حال اجرا است. بر اساس این برنامه در حوزه تولید ذرت هدف این است که از عملکرد 7.5 تن در هکتار میانگین کشور را به حدود 9.5 تن در هکتار برسانیم. همچنین بر اساس برنامه، باید سطح زیر کشت ذرت به حدود 530هزار هکتار برسد. در این زمینه هدف اصلی افزایش سطح زیر کشت دانه‌ای است. سطح زیر کشت برای ذرت علوفه‌ای مناسب است اما هدف این است که سطح زیر کشت 190هزار هکتار برای ذرت دانه‌ای تا حدود 250 تا 300 هزار هکتار در سال 1404 افزایش یابد.

اشاره کردید که بخشی از نیاز داخلی از طریق واردات تامین می‌شود. آیا این توان در کشور وجود دارد که تمام نیاز داخلی را تامین کنیم و در زمینه تولید ذرت به خودکفایی برسیم؟

بله، برای برخی گیاهان این گونه است. اما در مورد برخی گیاهان که در اکوسیستم کشور جایگاه مناسب‌تری دارند خوب است که بتوانیم به خودکفایی برسیم و کل نیاز را در کشور تولید کنیم. با توجه به این که در اصل زادگاه ذرت ایران نیست، این که بخواهیم در زمینه تولید این محصول خودکفا باشیم شاید از لحاظ اکولوژی هم چندان توجیه‌پذیر نباشد. اما تولید فعلی هم چندان قابل قبول نیست. در هر حال باید این موضوع را هم در نظر گرفت که اینکه بخواهیم 7 میلیون تن نیاز ذرت دانه‌ای را در داخل تولید کنیم، بعید است.

مناطقی که ذرت‌کاری در آن ها انجام می‌شود مشخص است. استان خوزستان در دو حوزه ذرت دانه‌ای و علوفه‌ای سرآمد است و بیشترین سطح زیر کشت را دارد. در زمینه ذرت دانه‌ای پس از استان خوزستان، استان فارس، کرمانشاه و جنوب کرمان قرار دارند. در خصوص ذرت علوفه‌ای هم استان‌های خوزستان، فارس، خراسان، تهران، البرز و قزوین به ترتیب بیشترین سطح زیر کشت را دارند. در این حوزه‌ها می‌توان عملکرد را بهبود بخشید تا متناسب با شرایطی که داریم به بهترین میزان تولید دست پیدا کنیم.

اما در مورد محصولات کشاورزی با توجه به سیاست‌های اقتصاد مقاومتی دستیابی به خودکفایی در تولید از مهمترین هدفگذاری‌ها است. آیا این مساله در مورد ذرت صدق نمی‌کند؟

بله مساله خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی امروزه بسیار حائز اهمیت است اما باید هر گیاه را به صورت خاص بررسی کنیم. بعضی گیاهان مانند یونجه، شبدر، گیاهان علوفه‌ای پاییزه جایگاه مناسبتری در کشور دارند و می‌توانیم حتی به خودکفایی برسیم. اما در مورد برخی گیاهان مانند ذرت این امکان وجود ندارد که کل نیاز 7 میلیون تن ذرت دانه‌ای را در داخل کشور تولید کنیم. ضرورتی هم ندارد که نهاده مازاد مصرف کنیم تا به افزایش عملکرد و خودکفایی برسیم. تا جایی که در برنامه امنیت غذایی دیده شده است، باید محصولات اساسی به ویژه محصولات بومی را خودمان تولید کنیم که در این زمینه می‌توانیم سرمایه‌گذاری بیشتری کنیم. گیاهان بومی مانند پسته و زعفران جایگاه خاصی در ایران دارند و در تمام دنیا ایران را با این محصولات می‌شناسند. بنابراین فضا و پتانسیل زیادی در این حوزه‌ها وجود دارد. اما در مورد گیاهی مانند ذرت که خاستگاه آن کشور دیگری است، تنها با صرف نهاده مازاد می‌توانیم آنها را توسعه دهیم. بنابراین ضرورتی وجود ندارد که کل نیاز کشور را در داخل تولید کنیم. چراکه این رویکرد باعث می‌شود از نواحی دیگری ضربه بخوریم. همچنین اکوسیستم بهم بخورد و منابع هدر می‌رود.

این موضوع را مطرح کردید که خودکفایی در تولید ذرت توجیه چندانی ندارد اما در عین حال، میزان تولید فعلی هم چندان مطلوب نیست. چه مشکلاتی باعث شده تا عملکرد در حوزه تولید ذرت قابل قبول نباشد؟

در حال حاضر بزرگترین مشکل مصرف زیاد آب در تولید ذرت است. اکثر مناطق ذرت‌خیز به دلیل مشکل کمبود آب و کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، تغییر رویه داده‌اند که سبب شده تا سطح زیر کشت ذرت کاهش پیدا کند. به ویژه در استان کرمانشاه چنین اتفاقی رخ داده است. استان کرمانشاه در سال‌هایی که تولید ذرت افزایش یافت و سطح زیر کشت گسترش پیدا کرد، حدود 50 هزار هکتار سطح زیر کشت داشت. اما در سال‌های اخیر سطح زیر کشت در این استان به 15 هزار هکتار رسیده است. مشکل اصلی در این استان کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و کمبود آب بود که سبب شد کشاورزان گیاه دیگری به جز ذرت را برای کشت خود انتخاب کنند. بنابراین بزرگترین مشکل در حوزه تولید ذرت در حال حاضر کمبود آب است که در برنامه افزایش امنیت غذایی افزایش بهره‌وری آب در ذرت و برخی دیگر از محصولات زراعی پیش‌بینی شده است.

در این رابطه چه راهکارهایی برای افزایش بهره‌وری آب تا کنون ارائه شده است؟

یکی از مهمترین راهکارهایی که می‌توان در این زمینه در نظر گرفت جایگزین کردن ارقام زودرس و میان‌رس ذرت به جای ارقام دیررس است. به طور معمول زارعان علاقه دارند که ارقام دیررس را بکارند. رقم 704 که بسیار بین کشاورزان جا افتاده است در حال حاضر بیشترین سطح زیر کشت را همین رقم ذرت و یا ارقامی در همین گروه رسیدگی به خود اختصاص داده است.

در این شرایط، معرفی و تولید ارقام زودرس‌ و میان‌رس مانند رقم 260 و 400 که توسط موسسه تحقیقات و اصلاح و تهیه نهال و بذر تولید شده می‌تواند کمک‌کننده باشد. گرچه این ارقام زودرس‌تر هستند و عملکرد کمتری نسبت به ارقام دیررس دارند، اما بین 3 تا 4 نوبت آبیاری کمتری نسبت به ارقام دیررس نیاز دارند. باید به این مساله توجه داشت که در هر آبیاری هم حدود 600 تا 700 متر مکعب آب مصرف می‌شود. بنابراین بین 2 تا 3 هزار متر مکعب در مصرف آب صرفه‌جویی خواهد شد.

راهکار دیگر معرفی ارقام متحمل به تنش خشکی است که در این زمینه هم موسسه تحقیقات و اصلاح و تهیه نهال و بذر توسط مرکز تحقیقات صفی‌آباد دزفول دو رقم به نام کارون و مبین را تولید کرده است که متحمل به تنش و خشکی هستند و در مناطق خوزستان می‌توانند آب کمتری را نسبت به سایر ارقام مصرف کنند.

راهکار دیگر کشت نشا است. کشت نشا می‌تواند هدف مناسبی برای کاهش مصرف آب باشد. در این روش، به جای این که بذر را به صورت مستقیم وارد مزرعه کنیم، آن را به صورت نشا در گلخانه پرورش می‌دهیم و در مرحله دو تا سه برگی در زمانی مشخص آن را وارد مزرعه می‌کنیم. ذرت در آبیاری‌های اولیه برای استقرار به دو یا سه مرحله آب سنگین نیاز دارد. بنابراین با کشت نشا می‌توانیم در مصرف آب را کاهش دهیم. همچنین با توجه به این که طول دوره رشد با کشت نشا کاهش پیدا می‌کند، در یک تا دو آبیاری انتهایی هم صرفه‌جویی می‌شود. بنابراین به طور کلی بیش از 4 مرحله آبیاری در کشت نشا صرفه‌جویی می‌شود. این روش به صورت پایلوت در چند استان پیاده شده است. دولت به دنبال این است که با حمایت‌های یارانه‌ای کشت نشاء را ترویج کند. در این زمینه، امیدواریم که در پایان سال 1404 سطح زیر کشت نشاء ذرت به 60 هزار هکتار برسد.

در خصوص ارقام زودرس هم امیدواریم تا سال 1404 تغییر رویه صورت گیرد و کشت ارقام دیررس به 40 درصد، متوسط رس به 50 درصد و زودرس به 10 درصد برسد. البته این کار به سادگی امکان‌پذیر نخواهد بود. چراکه در حال حاضر سطح زیر کشت زودرس در ایران حتی به یک درصد هم نمی‌رسد.

آیا روش‌های فنی دیگری برای افزایش بهره‌وری کشت ذرت وجود دارد؟

برخی روش‌های فنی مانند تغییر آرایش کاشت هم برای افزایش بهره‌وری به کار می‌رود. فاصله ردیف‌های کاشت در حال حاضر در ایران 75 سانتی متری است که فاصله ردیف می‌تواند تا 60 سانتی‌متر هم کاهش پیدا کند. حتی ممکن است عملکرد و بهره‌وری آب هم با این اقدام افزایش پیدا کند. البته یک سری تجهیزات فنی مانند کمباین برداشت به این منظور مورد نیاز است. در حال حاضر کمباین‌های برداشت روی 75 سانتی‌متر تنظیم شده است. به همین دلیل باید تغییراتی در کمباین‌های برداشت صورت گیرد.

کاهش فاصله ردیف باعث می‌شود که تبخیر از سطح خاک کاهش پیدا کند و در مصرف آب صرفه‌جویی شود. روش‌های دیگر مانند استفاده از سوپرجاذب‌ها، روش‌های آبیاری مدرن تحت فشار، آبیاری میکرو و... وجود دارد که به افزایش بهره‌وری و کاهش مصرف آب کمک خواهد کرد.

فارغ از مساله کمبود آب، آیا خلاء دانشی و مهارتی هم در زمینه تولید این محصول وجود دارد که افت عملکرد را رقم زده است؟

قطعاً وجود دارد. در مورد گیاه ذرت، پتانسیل عملکرد ذرت 14 تن است. یعنی اگر تمام عوامل مدیریتی مناسب را به کار ببریم و دانش مورد نیاز را تامین کنیم، در هر هکتار باید 14 تن برداشت داشته باشیم. این در حالی است که امروزه عملکرد ما حدود 7.5 تن در هکتار است. بنابراین حدود 7 تن در هکتار خلاء عملکرد داریم.

این میزان خلا عملکرد به عوامل مدیریتی نامناسبی برمی‌گردد که کشاورزان در آن منطقه دارند. در خصوص ذرت، بیش از 90 درصد الگوی کشت کشور به کشت گندم-ذرت اختصاص دارد. اغلب کشاورزان در مناطق مختلف گندم را می‌کارند. کشت ذرت در مناطقی مانند تهران، کرج، کرمانشاه و استان فارس، به صورت کشت دوم است. یعنی ابتدا کشاورز منتظر می‌ماند که گندم برداشت شود. بعد از برداشت گندم، آماده‌سازی زمین و تهیه بستر بذر صورت می‌گیرد و پس از آن ذرت کشت می‌شود.

در این روش کشت ذرت به تاخیر می‌افتد و دیرهنگام می‌شود. در همین بازه کاشت، مقداری از عملکرد از دست می‌رود. در مراحل داشت و برداشت هم به همین ترتیب افت عملکردهایی رخ می‌دهد. در مرحله برداشت با توجه به اینکه کشت دوم به ذرت اختصاص دارد، کشاورز ناچار است که به کشت گندم توجه کند. بنابراین گاهی زودتر از موعد، ذرت برداشت می‌شود و به همین دلیل رطوبت دانه در زمان برداشت بالا است. وقتی رطوبت بالا است، کیفیت دانه بسیار افت پیدا می‌کند. این موارد و سایر عوامل مدیریتی که در زمان داشت و برداشت وجود دارد باعث می‌شود که خلاء عملکرد به وجود بیاید. در حال حاضر حتی الگوی کشت گندم-ذرت هم ممکن است الگوی کشت مناسبی نباشد و در این زمینه نیاز به تغییر رویه وجود دارد.

در زمینه سیاست‌گزاری‌های تولید چه ضعف‌هایی وجود دارد و کشاورزان چه انتظارات مدیریتی از دولت دارند؟

اگر بخواهیم از زبان کشاورز مساله را بازگو کنیم، کشاورز انتظار دارد که دولت کود، بذر و تمام نهاده‌های مورد نیاز او را تامین کند. البته در خصوص تامین بذر مورد نیاز کشاورزان هم اقدامات خوبی انجام شده است. در این زمینه در موسسه اصلاح و تهیه نهال و بذر معرفی ارقام جدید ذرت دنبال می‌شود. در چند سال اخیر رقم‌های جدیدی مانند 703، 705، 706، 400، 201 و... معرفی شده است. علاوه بر این، تهیه و تامین لاین‌های والدین ذرت هیبرید در این زمینه بسیار مفید خواهد بود که در چند سال اخیر، موسسه تحقیقات و اصلاح و تهیه نهال و بذر توجه ویژه‌ای به این مساله داشته است.

در این زمینه، بر اساس اصل 44 قانون اساسی، امتیاز تکثیر و تولید ارقام مختلفی نه تنها در مورد ذرت بلکه سایر محصولات زراعی هم به شرکت‌های خصوصی واگذار شده است. این امر باعث افزایش رقابت در بین شرکت‌ها شده است. این شرکت‌ها هم توزیع‌کننده‌‎های بذر را در استان‌های مختلف پیدا کرده‌اند و با آنها در ارتباط هستند که همه این اقدامات زیر نظر موسسه است. بنابراین می‌توان مدعی شد که در زمینه تولید والدین و بذر ذرت که بسیار حائز اهمیت است، اقدامات خوبی انجام شده است.

در خصوص تولید ذرت، مساله تامین بذر مورد نیاز بسیار حائز اهمیت است. ذرت یک گیاه دگرگشن است. بعضا ممکن است برای کشت گندم از همان مزرعه مورد کشت بذر تهیه شود که البته این کار هم درست نیست. اما در مورد ذرت چنین چیزی اساساً امکان‌پذیر نیست و تولید بذر این گیاه متفاوت است. در حال حاضر این مرحله در اختیار بخش خصوصی قرار داده شده است و رقابت سالمی بین شرکت‌ها در تولید بذر برقرار شده است.

در این زمینه یکی از نکات بسیار مهم تحقیقات و مطالعات کاربردی و ارتقای دانش فنی است. در این حوزه موسسات تحقیقاتی مختلفی در این زمینه فعالیت می‌کنند. بخش ترویج هم در این زمینه مسوولیت مهمی دارد تا اطلاعات موجود را از طریق رسانه‌های مختلف در اختیار کشاورزان قرار دهد. در این صورت تا حدودی می‌توانیم خلاء عملکرد 7 تنی را پر کنیم.

اما برخی انتقادات در خصوص تامین بذر مورد نیاز مطرح می‌شود. در حال حاضر وضعیت تامین بذر برای ذرت‌کاران چگونه است؟

با توجه به ارقام جدیدی که معرفی شده، تنوع ارقام بذر ذرت هم در حال گسترش است. اگر پیشتر این سوال را مطرح می‌کردید می‌توانستیم بگوییم که تنوع بذر وجود ندارد. اما در حال حاضر امتیاز تامین بذر به چنیدن شرکت خصوصی واگذار شده و همین امر سبب افزایش تنوع و رقابت‌پذیری شده است.

در حال حاضر مهمترین دغدغه در حوزه تولید ذرت، جایگزین کردن ارقام زودرس و میان‌رس بجای ارقام دیررس است. در این زمینه هنوز کشاورزان محافظه‌کار عمل می‌کنند و سخت می‌توان نظر آنها را تغییر داد. این در حالی است که در برخی مناطق حتی لازم است که از اراقم زودرس استفاده شود چراکه فصل رشد اجازه نمی‌دهد که از ارقام دیررس استفاده شود. این تغییر رویه در کشاورزان در حال حاضر کمی دشوار است. در این خصوص باید ارقام زودرس بیشتری هم تولید کنیم. کل بذر مورد نیاز در کشور در حال حاضر 16هزار تن است. بر اساس برنامه اقتصاد مقاومتی افق 1404، تامین حدود 6هزار و400 تن بذر دیررس، 1600 تن زودرس و 8 هزار تن بذر میان رس در نظر گرفته شده است که اگر این امر محقق شود، گام بزرگی در تامین بذر ذرت برداشته‌ایم.