جیره آب به شادگان نرسید/ شوربختی در انتظار عروس تالاب ها

تالاب بین المللی شادگان بزرگترین تالاب ثبت شده کشور، در جنوب خوزستان قرار دارد. زهاب های شور مزارع نیشکر از مهمترین چالش های این تالاب است که بیش از 16 سال است به آن تخلیه می شود.

'عبدالخالق' از روستای 'خروسی' شادگان می آید، تا در کنار جاده آبادان، 'یمّار' بفروشد. خوراک شیرین سفید رنگی که محلی ها معتقدند قوت دارد برای بدن.
به گزارش ایرنا ، عبدالخالق می گوید: یمّار همان 'پنیرک نخل' است. 'قلب نخل' است. وقتی نخلستان از بی آبی خشک می شود، چاره ای نمی ماند جز اینکه قلب نخلت را در بیاوری و ببری در گوشه خیابان بفروشی. از هر نخل سه تا هشت کیلو یمّار گیرم می آید.
او ادامه می دهد: زندگی پدر و پدربزرگ من از تالاب شادگان در می آمد، من هم پیش از اینکه کارم به کارگری در نخلستان ها برسد، در هور صیادی می کردم؛ سال ها پیش روزی 60 کیلوگرم ماهی صید می کردیم؛ بنی، برزم، شبوط و شلاگه می گرفتیم اما حالا صید به 10 کیلوگرم هم نمی رسد، تالاب پر شده از 'شانگ هور' که به آن می گویند 'تیلاپیا'.
عبدالخالق می گوید: دیگر چیزی از تالاب شادگان نمانده است؛ پساب شور نیشکر را ریختند اینجا و هور را کشتند، پیش از این آب تالاب شیرین و زلال و همه جا سبز بود اما حالا هور، نمک زار شده است. این پساب مسموم، ماهی ها و نخلستان ها و هور ما را به نابودی کشانده است.

* از کارون تا شادگان
تالاب بین المللی شادگان بزرگترین تالاب ثبت شده کشور، با بیش از 500 هزار هکتار در جنوب خوزستان قرار دارد. معیشت بیش از 100 هزار نفر از مردم محلی به این تالاب وابسته است.
آنچه تالاب شادگان را در در رده نخست تالاب های کشور قرار داده تنوع زیستی بی نظیر آن است. این تالاب یک سیستم زیست محیطی وسیع متشکل از تالاب های شیرین و شور، به علاوه خلیج جزر و مدی خور موسی و جزایر آن است. این تالاب نقش رابط بین رودخانه جراحی و خلیج فارس را ایفا می کند و یکی از مهمترین توقفگاه های پرندگان مهاجر و زمستان گذر است.
اما در سال های اخیر تخلیه زهاب های شور مزارع نیشکر کیفیت آب تالاب شادگان و حیات زیستمندان آن را به شدت زیر تاثیر قرار داده است.
واحدهای دعبل خزاعی، سلمان فارسی و فارابی از زیرمجموعه های شرکت توسعه کشت و صنعت نیشکر هر کدام با حدود 15 هزار هکتار مساحت، در شرق رودخانه کارون و جاده اهواز- آبادان قرار دارند که از سال 1379، زهاب های شور خود را به تالاب شادگان تخلیه می کنند.
معصومه ابتکار رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در کتاب خاطرات خود با نام 'خوشه های شهریور' در فصل 'شادگان و غرامت' داستان هدایت زهاب های نیشکر به تالاب شادگان را اینگونه روایت می کند: 'از معضلات مهم رودخانه کارون شوری زیاد ناشی از تخلیه پساب مجتمع های عظیم کشت و صنعت نیشکر است که بدون انجام مطالعات ارزیابی در دوران های گذشته فعالیت می کرد. اما اکنون پساب شور آن، کارون را به حدی آلوده می کند که حتی در مقطعی تصفیه خانه های شهری از کار افتاد و مردم در شرایط سخت بی آبی قرار گرفتند. یکی از آن روزها خبر تشنج در آبادان و خرمشهر و درگیری برای تهیه آب موضوع اصلی جلسه هیات وزیران قرار گرفت. دولت تاکید کرد که این مساله باید به سرعت حل شود. شورای تامین خوزستان تصمیم گرفت که تخلیه پساب کشت و صنعت نیشکر، به محلی خارج از رودخانه کارون باشد تا آب آشامیدنی مردم تامین شود. به دلیل بروز این بحران، سازمان حفاظت محیط زیست نیز با بررسی جوانب مختلف و کسب نظرات کارشناسی پذیرفت که زهاب به صورت موقت و تا رفع معضل در تالاب شادگان تخلیه شود.

* بی برنامگی زهاب
معاون کشاورزی شرکت توسعه نیشکر و صنایع جانبی می گوید: کیفیت زهاب های شرقی واحدهای شرکت توسعه نیشکر در حدی است که نه تنها سازمان حفاظت محیط زیست اصرار به استمرار وارد شدن آن به تالاب شادگان دارد، بلکه کشاورزان منطقه نیز درخواست اجازه استفاده برای فعالیت های کشاورزی را دارند.
حسین آمیلی می افزاید: شوری (EC) این زهاب سال ها پیش در ابتدا حدود 35 هزار واحد (میکروموس) بوده اما امروز شوری آن به طور متوسط حدود هشت هزار واحد (میکروموس) رسیده و مجموع نیتریت و نیترات آن نیز کمتر از حد مجاز است؛ حجم زهاب ها در طول سال حداکثر به حدود 300 میلیون متر مکعب می رسد اما این حجم تابع شرایط فصل و زمان آبیاری مزارع کمتر از این میزان در طول سال است.
وی درباره برنامه آینده این شرکت برای مدیریت زهاب ها و یا جلوگیری از ورود آنها اظهار می کند: با توجه به اینکه سازمان حفاظت محیط زیست ورود زهاب های مورد بحث را به تالاب شادگان ضروری می داند و حیات تالاب بیشتر به آن وابسته است، طبیعی است برای این زهاب نمی توان برنامه ریزی دیگری داشت؛ البته چنانچه سازمان محیط زیست اعلام عدم نیاز کند برای بهره برداری از زهاب می توانیم برنامه ریزی مناسب کنیم زیرا ما هزینه قابل توجهی برای انتقال زهاب به دریا انجام داده ایم و با توجه به پایه زیستی زهاب و مناسب شدن تدریجی آنها انتقال به دریا تغییرات معنا داری در اکوسیستم دریایی ایجاد نمی کند، اما اکنون تصمیم گیری در خصوص استفاده از زهاب تابع سازمان های مربوطه و در راس آنها سازمان محیط زیست است.

*' قوت لایموت' برای هور
مطالعه و پایش واحدهای شرقی طرح توسعه نیشکر وارده به تالاب شادگان در سال 84 نشان می دهد که تخلیه زهاب نیشکر به این تالاب، آن را به یک نمک زار عظیم تبدیل کرده و باعث تغییر پوشش گیاهی آن شده است. مرگ و میر تعداد زیادی از پرندگان و آبزیان نیز مرتبط با همین مساله است. البته در این مطالعه 15 طرح برای بهبود کیفیت زهاب های تولیدی نیز پیشنهاد شده است.
همچنین مطالعات بخش شیرین تالاب شادگان توسط پژوهشکده آبزی پروری جنوب در سال های 74، 87 و 89 کاهش چشمگیر شاخص های کمی و کیفی این تالاب و بحرانی بودن وضعیت آن را ثابت می کند. طبق این مطالعه حدود 26 درصد از سطح قسمت شیرین تالاب کاسته شده است. تعداد صیادان هور که در سال74 حدود پنج هزار و 200 نفر بوده که به 2 هزار و 370 نفر کاهش یافته واین نشان می دهد برخی از صیادان از حرفه صیادی خارج شده و به کارهای دیگر اشتغال یافتند.
معاون محیط طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان در این رابطه می گوید: زهاب های نیشکر در واقع نوعی پساب شور است که از مزارع آنها خارج می شود و همه می دانیم که هر آب غیرکنترل شده ای مانند زهاب، آسیب جدی به حیات تالاب وارد می کند.
سیدعادل مولا با اشاره به کاهش شدید آب رودخانه جراحی به عنوان منبع اصلی تامین آب تالاب شادگان اظهار می کند: به دلیل مدیریت غلط در بالادست، پنج شهرستان همه آب این رودخانه را برای کشاورزی مصرف می کنند؛ از طرفی به دلیل کمبود اعتبار طرح انتقال آب از رودخانه کارون به تالاب متوقف مانده است بنابراین اکنون هیچ آبی وارد تالاب شادگان نمی شود و در عمل تنها آبی که به تالاب تخلیه می شود، زهاب نیشکر است.
وی با بیان اینکه در صورت تامین حقابه تالاب شادگان هیچ نیازی به زهاب نیشکر نداریم تاکید می کند: این زهاب اکنون برای تالاب 'قوت لایموت' است؛ به همین دلیل است که محیط زیست جرات مسدود کردن کانال ورودی زهاب را ندارد زیرا مردم آب می خواهند و معیشت هورنشینان، اعم از گاومیش دارها و صیادان، در گرو این است که تالاب خشک نشود.
مولا اضافه می کند: با تلاش محیط زیست، در مواقعی از سال که فصل آبیاری نیشکر نیست از ایستگاه های پمپاژ آنها برای انتقال آب از کارون به تالاب استفاده می کنیم اما این میزان آب شیرین بسیار ناچیز است و پاسخگوی نیاز تالاب نیست و باید با مدیریت منابع آبی در بالادست رودخانه جراحی، تدابیری اندیشیده شود که حداقل سهمیه تالاب تامین شود.
وی اظهار می کند: هم اکنون بخش شمالی تالاب، آب ندارد و جنوب آن هم به طور کامل خشک است، زهکش های نیشکر به غرب و شمال تالاب می ریزد و در شرق آن هم آبی است که از جزر و مد دریا می آید، بنابراین در عمل هیچ آب شیرینی وارد تالاب نمی شود و آب شور غلبه دارد.

* منطقه امن 'تیلاپیا'
مولا می گوید: به نظر می آید که تالاب خود را با این شرایط سازگار کرده است اما اثرات شور شدن آب در دراز مدت خود را نشان می دهد، به طور مثال اکنون دیگر گیاه 'بَردی' که از گیاهان اصلی تالاب است نمی روید و 'نی' که پوشش گیاهی اصلی هور است تا چند سال دیگر به کلی از بین می رود و آنجا به بیابان تبدیل می شود.
وی تصریح می کند: زهاب های شور نیشکر از عوامل اصلی تکثیر ماهی 'تیلاپیا' است زیرا شرایط محیطی مهیا شده و این گونه مهاجم که اکنون از تهدیدات اصلی تالاب شناخته شده است، برخلاف ماهی های بومی، در زیستگاهی که تنش شوری بالا دارد می تواند رشد و تکثیر داشته باشد؛ به این ترتیب زیستگاه به سمتی می رود که به حذف گونه های اصلی می انجامد.
معاون محیط زیست خوزستان همچنین درباره طرح مدیریت تالاب شادگان که با همکاری برنامه محیط زیست سازمان ملل تهیه شده می گوید: این طرح مصوب شده و راهکار و خط مشی را نشان می دهد؛ ولی این ما هستیم که باید طرح را عملیاتی کنیم؛ به طور مثال یکی از برنامه های مهم، مدیریت گونه ها و جوامع محلی و بهره وری خردمندانه از تالاب است اما تا زمانی که آب کافی در تالاب وجود نداشته باشد و تنها منبع تغذیه کننده تالاب، زهاب های شور نیشکر است، نمی توان هیچکدام از این برنامه ها را اجرا کرد.

* خشکسالی بهانه شد
یک محقق و کارشناس محیط زیست همچنین معتقد است: اثر زهاب های نیشکر با توجه به محلی که این زهاب ها تخلیه می شود و روند تغییرات آن، بسیار حائز اهمیت است، زیستمندان تالاب در طول زمان با این کیفیت آب تطابق پیدا کرده اند و با تخلیه آب شور به آنها شوک وارد می شود، از سوی دیگر این زهاب شور در بهترین قسمت آب شیرین تالاب وارد می شود که خسارت بیشتری به تالاب تحمیل می کند؛ در واقع زیستگاه تالاب در حال تغییر است.
مهران افخمی می افزاید: اکنون به این مساله بسنده شده که زهاب وارد تالاب می شود در حالی که حداقل کار این است که برای بهتر شدن کیفیت و مدیریت این زهاب نیز چاره اندیشی شود؛ علاوه بر این متاسفانه شاهد هستیم که بخش دیگری از زهاب های نیشکر به سمت تالاب هورالعظیم نیز هدایت شده است و در حوضچه های چهار و پنج تخلیه می شود.
وی با بیان اینکه خشکسالی در واقع دستاویزی برای تخلیه و نبود مدیریت زهاب های نیشکر شده است، اظهار می کند: تولیدکننده زهاب نیشکر در 2 دهه هیچ فکری برای مدیریت این محصول جانبی نکرده این در حالیست که در تمام دنیا برداشت کننده آب موظف است زهاب خود را با کمترین آلودگی به محیط بازگرداند، از سوی دیگر سازمان محیط زیست که مدعی حفظ محیط زیست است دچار ضعف ساختاری و اجرایی است و از این بابت در تنگنا قرار دارد به همین دلیل گزارش یا برخوردی از سوی این سازمان با شرکت توسعه نیشکر به دلیل تخلیه آلودگی به محیط صورت نمی گیرد.
به گفته وی، در دنیا 47 روش برای کاهش آلودگی زهاب های نیشکر وجود دارد اما شرکت نیشکر از هیچکدام از آنها استفاده نمی کند، دلیلش هم این است که سازمان محیط زیست از اهرم های قانونی خود برای وادار کردن نیشکر به اجرای قوانین استفاده نمی کند.
افخمی تصریح می کند: زهاب های نیشکر علاوه بر شوری، دارای 6 دسته علف کش هستند که روی تالاب و زیستمندان آن تاثیر می گذارند؛ این مواد شیمیایی و سموم کیفیت آب تالاب را از بین می برند؛ همچنین این سموم در بدن آبزیان و گیاهان انباشته شده و به مصرف کنندگان منتقل می شوند.
وی می گوید: ایران را می توان بهشت آلوده کننده های دنیا نامید زیرا در هیچ جای دنیا صنایع آلاینده بدون مزاحم به محیط زیست تخلیه آلودگی ندارند و در دنیا هر صنعتی باید محیط را به همان صورت که تحویل گرفته بازگرداند.

* شادگان در وضعیت قرمز
صدور مجوز تخلیه زهاب نیشکر به تالاب بین المللی شادگان، که ایران به دلیل عضویت در کنوانسیون رامسر متعهد به حفاظت از آن است، در آن سال ها پای رئیس سازمان حفاظت محیط زیست را به دادگاه کشاند.
ابتکار در پاورقی کتاب 'خوشه های شهریور' به تبعات این تصمیم اشاره می کند: 'چند روز بعد گزارش ها خبر از عادی شدن وضعیت داشت. ولی برای من پایان ماجرا نبود و بعدها عواقبی از این بحران گریبانگیرم شد. مشکلات زیادی هست که مایل نیستم به آنها اشاره کنم. همین قدر بگویم که گاه مسئولان اتهامات ناروایی را تحمل می کنند که به دلیل پرهیز از فضاسازی بدخواهان و حفظ شئونات کشور و انقلاب ناگزیر از سکوت هستند. چنین ماجراهایی می تواند فصولی از این کتاب را به خود اختصاص دهد ولی ترجیح می دهم امور را به خدا واگذار کنم که او بهترین قضاوت کنندگان است.'
با گذشت بیش از 16 سال اما این بحران هنوز برای تالاب شادگان ادامه دارد. آیا وقت آن نرسیده است که کابوس تالاب شادگان پایان بگیرد؟