مرگ دورهمی

شهرهای بزرگی همچون لندن در انگلیس، لس‌آنجلس در آمریکا، توکیو در ژاپن، بوپال در هند و مکزیکوسیتی در کشور مکزیک طی نیم قرن شاهد بیش‌ترین تلفات آلودگی بودند. این کشور‌ها در 20 سال گذشته با توسعه حمل‌ونقل عمومی، بالا بردن بردن کیفیت سوخت و اتومبیل‌های شخصی و خارج کردن کارخانه‌های صنعتی از شهر‌های بزرگ توانستند آلودگی هوای شهر‌های خود را کنترل کنند. در این میان کلان‌شهرهای کشورمان نیز از نظر آلودگی هوا وضع بدی دارند و تهران در بین آلوده‌ترین شهرهای جهان قرار گرفته است. در ایران اگرچه تاکنون هیچ آمار رسمی در رابطه با میزان تلفات آلودگی هوا در کلان‌شهر‌هایی مانند تهران، مشهد و اصفهان اعلام نشده است؛ اما تجربه کلان‌شهر‌های بزرگ دنیا نشان می‌دهد آلودگی هوا سبب تلفات جانی زیادی برای شهروندان کلان‌شهرها می‌‌شود. چنانچه براساس آمار سازمان ملل خسارت ناشی از آلودگی هوا در ایران تا سال 2008 برابر 8 میلیارد دلار بوده که این خسارت‌ها تا سال 2014 به 11 میلیارد دلار و تا سال 2019 به 15 میلیارد دلار خواهد رسید. آلودگی هوا در تهران در حدی است که روزنامه گاردین نیز در گزارشی نوشت بیش از شش ماه از سال، جمعیت 8/3 میلیون نفری تهران ترکیب گاز‌های کشنده منواکسید کربن، دی اکسید سولفور، اکسید نیتروژن و هیدروکربن را تنفس می‌کنند و وضعیت آلودگی هوای پایتخت کشورمان را نگران‌کننده دانست. آمارها نشان می‌دهد که عامل حدود 80 درصد آلودگی هوای تهران منابع متحرک هستند و در این میان نیز بیش‌ترین سهم تولید آلایندگی مربوط به خودروهای شخصی و موتورسیکلت‌ها است. چنانچه متخصصان این حوزه معقتدند اگر به جای خودروهای موجود، خودروهای با کیفیت و دارای استانداردهای روز دنیا در شهر تهران تردد می‌کردند، آلودگی هوای تهران به یک سوم کاهش می‌یافت.

به دنبال صاحب باشید، نه مقصر

اما نکته‌ای که موجب تبدیل مشکل آلودگی هوا به یک کلاف سر درگم شده است، نشانه گرفتن انگشت اتهام از سوی نهادهای اجرایی به سوی یک دیگر است. نکته‌ای که محمد بهشتی، کارشناس ارشد معماری و شهرسازی هم به آن اشاره می‌کند. او با بیان این‌که آلودگی هوا آن‌قدر زیاد شده که به مشکلی همگانی تبدیل شده است و به ‌نوعی همه نسبت به آن احساس خطر می‌کنند، گفت: در این میان هر کسی مساله آلودگی را گردن دیگری می‌اندازد؛ گویا موضوع آلودگی هوا صاحب ندارد، همه تنها به‌دنبال مقصر می‌گردند؛ اما اگر قرار باشد به شکل ماهوی به مساله آلودگی هوا توجه کنیم خوب است که موضوع آلودگی هوا ذیل یک مدیریت واحد پیگیری شود و باید مشکل آن از جهت اولویت‌بندی‌ها، مقیاسی ملی پیدا کند.

او ادامه داد: شهرهای بزرگ روزگاری آلودگی هوا نداشته‌اند؛ اما این روزهای این شهرها با آن روز‌هایشان چه فرقی می‌کند؟ البته می‌توانیم بگوییم جمعیت آنان بسیار افزایش یافته و به‌تبع آن شهر وسعت پیدا کرده؛ اما به‌نظر من این فرق را نباید در این‌گونه گزاره‌ها جست‌وجو کرد. اگر یکی از منشأ‌های اصلی آلودگی هوای تهران را تردد فوق‌العاده خودروها و ایجاد ترافیک به‌شمار بیاوریم، چند شیوه برخورد می‌توانیم داشته باشیم؛ مثل ایجاد بزرگراه‌ها و مسیر‌های تردد بیش‌تر و همین‌طور تولید و استفاده بنزین باکیفیت‌تر. اما می‌توانیم سوالی از خودمان نیز داشته باشیم که چرا این‌قدر تمایل به سفر در شهر وجود دارد، آیا نمی‌شود کاری کرد که ما تقاضای سفر‌های شهری را کاهش دهیم؟ آیا نمی‌شود فاصله‌های مبداء و مقصد را در شهر کوتاه کنیم؟ اگر همین دو کار را در برنامه‌ریزی‌هایمان مورد توجه قرار دهیم، آیا حجم تردد را کاهش نمی‌دهیم؟

نسخه دولتی برای کاهش آلودگی هوا

با وجود آن‌که گفته می‌شود دولت هیچ راهکار و برنامه بلندمدتی برای کاهش آلودگی هوای تهران ندارد، هیئت دولت در سال‌های 90 و 93 برای مقابله با بحران آلودگی هوا، مجموعه تکالیفی را برای وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های مختلف بابت اقدام همگانی برای کنترل منابع متحرک و ثابت آلاینده هوای تهران و شهرهای بزرگ به تصویب رساند؛ اما با موشکافی‌هایی که هفته اول دی ماه سال گذشته درباره چرایی بازگشت دوباره موج آلودگی به هوای پایتخت به عمل آمد، مشخص شد 15 تکلیف مصوب 4 سال پیش و یک تکلیف عمده مربوط به سال گذشته، همچنان بین زمین و هوا معلق مانده و اجرایی نشده است.

معلق ماندن 16 تکلیف قانونی مرتبط با آلودگی هوا

براساس مصوبه 16 اسفند سال 90 هیئت وزیران، نیروی انتظامی موظف شده بود از ابتدای تیرماه سال 91 از تردد خودروهای شخصی بالای 20 سال ساخت و تاکسی‌های بالای 10 سال ساخت، در شهر تهران جلوگیری کند؛ اما مطابق آنچه شهردار تهران زمستان گذشته اعلام کرد، این مصوبه تاکنون به اجرا درنیامده است و از آن‌جا که این خودروها دارای سیستم سوخت کاربراتوری هستند و 50 درصد از کل 800 هزار تن ذرات معلق آلاینده در هوای تهران را تولید می‌کنند، هم‌اکنون مدیریت شهری تهران رفع تعلیق این مصوبه را از دولت درخواست کرده است. خودروهای فرسوده و قدیمی، فقط 10 درصد از کل خودروهای سواری شهر تهران را تشکیل می‌دهند؛ اما سهم عمده‌ای از تولید ریزآلاینده‌ها دارند. هیئت وزیران همچنین در جلسه 24 فروردین سال 93 به‌دنبال پیشنهاد سازمان حفاظت محیط زیست، تعدادی از دستگاه‌های اجرایی را موظف کرد برای مقابله موثر با آلودگی اقداماتی را انجام دهند که 15 تکلیف از آن‌ها هنوز به اجرا درنیامده است. این تکالیف به اجرا درنیامده به شرح زیر است:

اختصاص حداقل 10 درصد از ظرفیت‌های جدید تولید برق به نیروگاه‌های بادی، خورشیدی، زیست توده و زمین گرمایی و حمایت از توسعه شبکه هوشمند انرژی که باید توسط وزارت نیرو با همکاری معاونت علمی و فناوری رئیس‌جمهوری و با نظارت سازمان حفاظت محیط زیست به اجرا درمی‌آمد. این تکلیف باید در مدت 5 سال محقق می‌شد که اکنون یک سال از موعد شروع آن گذشته؛ اما هنوز به اجرا درنیامده است. تعویض کاتالیزگر (کاتالیست سوخت) خودروهای عمومی درون شهری توسط وزارت کشور و با نظارت سازمان حفاظت محیط زیست.

این برنامه نیز باید حداکثر تا نیمه اول سال 93 به اجرا درمی‌آمد. ارائه برنامه جایگزینی موتورسیکلت‌های برقی از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت به هیئت وزیران به نحوی که در مدت معینی تعداد موتورسیکلت‌های بنزینی کاهش پیدا کند. این برنامه باید توسط وزارت صنعت، معدن و تجارت و راهور اجرایی می‌شد و نیز باید 4 ماهه محقق می‌شد. استفاده از صافی (فیلتر) ذرات برای خودروهای دیزلی سنگین و همچنین ایجاد ساختار یکپارچه معاینه فنی با بهره‌گیری از زیرساخت‌های الکترونیکی و انطباق با اطلاعات راهور برای اعمال مقررات توسط وزارت کشور و پلیس. هیئت دولت برای اجرای این برنامه مدت 24 ماهه یا همان دو ساله را تعیین کرده بود که البته این هفته معاون محیط زیست از آغاز مقدمات آن خبر داد. اصلاح نرخ‌گذاری بیمه وسایل نقلیه با تأکید بر اهرم‌های تاثیرگذار بر کاهش آلودگی هوا و افزایش متناسب با سن خودرو با رعایت قوانین و مقررات مربوطه. این تکلیف باید توسط وزارت اقتصاد اجرایی می‌شد و باید 6 ماهه محقق می‌شد.

مهم‌ترین مجموعه از تکالیف معلق، مربوط به خودروها است

ارائه برنامه اجرایی نوسازی ناوگان فرسوده حمل‌ونقل عمومی درون کلان‌شهرها از جانب وزارت کشور نیز از دیگر تکالیف قانونی است که باید ظرف حداکثر 3 ماه از ابلاغ مصوبه هیئت دولت انجام می‌شد. همچنین تکمیل اجرای طرح کاهش انتشار بخارهای بنزین در کشور از سوی وزارت نفت و با نظارت سازمان حفاظت محیط زیست. این‌که تکلیف باید در مدت 2 سال توسط این وزارتخانه محقق می‌شد. کنترل آلودگی ناشی از سامانه‌های گرمایشی و سرمایشی خانگی و تجاری و هوشمندسازی موتورخانه‌ها توسط وزارت نفت و با همکاری وزارت کشور و سازمان ملی استاندارد از دیگر تکالیف مذکور هستند که هیئت دولت برای اجرای این برنامه زمان‌بندی 5 ساله تعریف کرده بود.

توسعه استفاده از واحدهای تولید هم‌زمان برق، برودت و گرمایش به‌میزان حداقل سالانه 200 مگاوات توسط وزارت نیرو و وزارت نفت که باید در مدت حداکثر 6 ماه انجام می‌گرفت. ارائه برنامه بازسازی، نوسازی و ارتقای فناوری در صنایع آلوده کلان‌شهرها توسط وزارت صنعت، معدن و تجارت. الزام واحدهای صنعتی با آلودگی بالا به تجهیزات کنترلی مانند حذف اکسیدهای گوگرد از فرآیند تولید و احیای اکسیدهای ازت. ارائه برنامه تولید و واردات خودروها و موتورسیکلت‌های برقی و هیبریدی در داخل کشور توسط وزارتخانه‌های صنعت و معدن و تجارت و نیرو ظرف مدت 6 ماه. تبدیل نیروگاه‌های توربین گازی موجود به نیروگاه‌های سیکل ترکیبی و تولید هم‌زمان برق و حرارت توسط وزارت نیرو ظرف مدت 36 ماه.

تدوین برنامه مدیریت تقاضای سفر برای کاهش سفرهای درون شهری منطبق بر طرح‌های جامع ترافیک در کلان‌شهرها از سوی وزارت کشور ظرف مدت 12 ماه. در مصوبه سال 93 هیئت دولت، تاکید شده است که دستگاه‌هایی که تکالیف مربوط به کنترل آلاینده‌های هوا بر عهده‌شان گذاشته شده است باید برای تحقق اقدامات تعیین شده، اعتبارات لازم را در بودجه سنواتی خود پیش‌بینی کنند. این مصوبه برای کاهش آلودگی هوا در 8 شهر بزرگ کشور (تهران و 7 کلان‌شهر دیگر) تدوین شده بود که بخش‌هایی از آن به‌صورت جسته و گریخته اجرایی شده؛ اما 15 تکلیف مهم آن هنوز به اجرا درنیامده و در تعلیق به سر می‌برد.بخشی از مصوبات به اجرا درنیامده در بحث مقابله با آلودگی هوا، جنبه پیشگیری دارد و از تولید ذرات ریزمعلق عملاً جلوگیری می‌کند و بخشی دیگر نیز جنبه درمانی دارد. کارشناسان شهری توصیه می‌کنند با توجه به تنگنای اعتباری و مالی دولت، بهتر است آن دسته از تکالیف پیشگیری‌کننده آلودگی، در اولویت برنامه‌های اجرایی دولت قرار بگیرد. مهم‌ترین مجموعه از این تکالیف معلق، مربوط به خودروهای شخصی و حمل‌ونقل عمومی است که با توجه به نقش قابل توجهی که در تولید ذرات با قطر کمتر از 2/5میکرون دارند ـ دست‌کم 50 درصدـ به این قسمت از تکالیف نیز باید اولویت ویژه داده شود.

انتقاد از ناپیوستگی برنامه‌ها

چرا با وجود داشتن برنامه و شناخت مشکل هنوز کلان‌شهرها با مشکل آلودگی هوا مواجه می‌شوند. وحید حسینی، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، یکی از مشکلات اصلی در این حوزه را عدم پیوستگی عمل به برنامه‌های پیش‌بینی شده برای کاهش آلودگی هوا دانست و گفت: متاسفانه با سپری شدن فصل سرما هیچ مسئولی از آلودگی هوا سراغی نمی‌گیرد؛ این در حالی است که در سایر کشورها که وضعیت بدتری از لحاظ آلودگی هوا داشتند به‌دلیل پیوستگی عمل به نسخه کاهش آلودگی هوا از میزان مشکلاتشان به‌شدت کاسته شده است. او معتقد است مدیرانی که عمر مدیریت آن‌ها کمتر از سه سال است چندان در به وجود آمدن وضعیت بحرانی کنونی نقشی ندارند و آلودگی هوا مشکل دولت‌های گذشته بوده است و پرداخت عوارض بیش‌تر از سوی خودروهای فرسوده می‌تواند به نوسازی خودروهایی که سن بالایی دارند، کمک کند.

برگزاری کمیته اضطرار آلودگی هوا

برخی معتقدند آلودگی هوای تهران را به جای برنامه‌های دولت باد و باران مدیریت می‌کند. سازمان محیط زیست چنین اعتقادی ندارد و افزایش تعداد روزهای سالم در هوای کلان‌شهر‌ها را به تدابیر اتخاذ شده مرتبط می‌داند و با ناسالم شدن هوای پایتخت طی دو روز گذشته برگزاری کمیته اضطرار آلودگی هوا را همچنان به‌عنوان یک راهکار درمانی و به اعتقاد کارشناسان نوش‌دارویی پس از مرگ سهراب در روز‌های آلوده همچنان پیگیری می‌کند. چنانچه روز گذشته نیز این کمیته با حضور معاون استاندار، مدیرکل محیط زیست تهران و دیگر نمایندگان دستگاه‌های اجرایی تهران برگزار شد و دستوراتی از جمله آمادگی مراکز درمانی و اورژانس‌های استان برای خدمت‌رسانی مناسب به بیماران احتمالی ناشی از آلودگی و شناسایی مراکز تولید گردوغبار با منشأ داخل استانی را تصویب کرد.