رونمایی از الگوی جدید دیپلماسی زیستی در محیط اقتصادی، برای حفظ محیط زیست خلیج‌فارس

خلیج‌فارس آبراهی است که در امتداد دریای عمان و در میان ایران و شبه‌جزیره عربستان قرار دارد. مساحت خلیج‌فارس ۲۳۷۴۷۳ کیلومتر مربع است و پس از خلیج مکزیک و خلیج هادسون، سومین خلیج بزرگ جهان به شمار می‌آید. خلیج‌فارس از شرق از طریق تنگه هرمز و دریای عمان به اقیانوس هند و دریای عرب راه دارد و از غرب به دلتای رودخانه اروندرود، که حاصل پیوند دو رودخانه دجله و فرات و پیوستن رود کارون به آن است، ختم می‌شود. کشورهای ایران، عراق، عربستان سعودی، کویت، امارات متحده عربی، قطر و بحرین در کناره خلیج‌فارس هستند. به‌سبب وجود منابع سرشار نفت و گاز در خلیج‌فارس و سواحل آن، این آبراهه در سطح بین‌المللی، منطقه‌ای مهم و راهبردی به‌شمار می‌آید. نام تاریخی این خلیج، در زبان‌های گوناگون، ترجمه عبارت «خلیج‌فارس» یا «دریای پارس» بوده‌است. همچنین در تمام سازمان‌های بین‌المللی نام رسمی این خلیج، "خلیج‌فارس" است.

***

ژرفاسنجی خلیج‌فارس

از نظر ریخت‌شناسی، خلیج‌فارس نامتقارن بوده و شیب سواحل جنوبی آن ملایم تر از شیب سواحل شمالی است. کرانه جنوبی خلیج‌فارس، به ویژه در شرق شبه جزیره قطر، منطقه وسیع و کم عمقی است (۱۰ تا ۲۰ متر) که به‌طور عمده با محیط تبخیری و منطقه جزر و مدی مشخص است. خلیج‌فارس از رسوبات سخت و بلند با اشکال خطی ساخته شده و با واسطه یک دشت ساحلی باریک با دریا در ارتباط است. جزایر ایرانی خلیج‌فارس به‌صورت پشته‌های کشیده و موازی ساحل که در واقع دنباله رشته کوه زاگرس هستند که بر اثر بالا آمدن آب به‌شکل جزیره درآمده‌اند مانند قشم و کیش و یا اینکه کم و بیش دایره‌ای شکل هستند. سطح جزایر خلیج‌فارس از رسوبات تخریبی و مارن تشکیل شده‌است که کم و بیش صدف دارند.خاک این جزایر عمدتاً شور یا حاوی گچ است که در نتیجه رشد گیاهان را به گونه‌های خاص محدود می‌کند. شکل ساحلی خلیج‌فارس در مجاورت ایران از نوع طولی است که موازی با محور ارتفاعات مجاور است که گاهی تراکم آبرفت‌ها فاصله زیادی بین خط ساحل و ارتفاعات زاگرس ایجاد کرده مانند جلگه بوشهر، و گاهی دامنه تاقدیس‌ها در خط ساحلی قرار گرفته‌اند مانند غرب خور موج.

اقلیم شناسی

آب و هوای خلیج‌فارس خشک و نیمه استوایی است.در تابستان دما گاهی تا ۵۰ درجه سانتی گراد می‌رسد و میزان تبخیر بیشتر از میزان آب‌های وارده می‌شود. در زمستان دما تا ۳ درجه سانتی گراد هم گزارش شده‌است.در عین شوری زیاد آب خلیج‌فارس، ۲۰۰ چشمه آب شیرین در کف و ۲۵ چشمه آب کاملاً شیرین در سواحل آن جریان دارند که منشا همگی آن‌ها از کوه‌های زاگرس در ایران است. آب‌های شیرینی که وارد خلیج‌فارس می‌شوند عمدتاً محدود به روان آب‌های کوه‌های زاگرس در ایران و کوه‌های ترکیه و عراق است. رودخانه‌های اروند، کارون، جراحی، مند، دالکی و میناب بزرگ ترین و پر آب ترین رودخانه‌هایی هستند که به خلیج‌فارس می‌ریزند که بیشتر سرچشمه‌های آن‌ها در کوه‌های زاگرس قرار دارند.در کرانه جنوبی آب‌های ورودی به خلیج‌فارس بسیار کم است که موجب بالا بودن رسوبات کربناتی در این بخش شده‌ است. به دلیل محصور بودن، اثر اقیانوس بر خلیج‌فارس بسیار ناچیز است و به همین علت سرعت جریان‌های زیرین و افقی آن بسیار کم و در حدود ۱۰ سانتی‌متر در ثانیه‌است. شوری بیشتر خلیج‌فارس نسبت به اقیانوس موجب پیدایش جریان آبی از اقیانوس هند به خلیج‌فارس می‌شود که به موازات ساحل ایران و در جهت پادساعتگرد است. جریان ذکر شده با کاهش دما و شوری همراه است به طوری که در تنگه هرمز مقدار نمک ۳۶.۶ گرم در لیتر و در انتهای شمال غربی و در دهانه کارون در حدود ۴۰ گرم در لیتر است.

اهمیت خلیج‌فارس

خلیج‌فارس در واقع محور ارتباط بین اروپا، آفریقا، آسیای جنوبی و جنوب شرقی است. از نظر راهبردی در منطقه خاورمیانه، به عنوان بزرگ ترین و مهم ترین مرکز ارتباطی بین این سه قاره‌است و بخشی از یک سیستم ارتباطی شامل اقیانوس اطلس، دریای مدیترانه، دریای سرخ و اقیانوس هند است.

ضرورت اقتصادی

بزرگ ترین عامل اهمیت خلیج‌فارس، وجود معادن سرشار نفت و گاز در کف بستر و سواحل آن است؛ به طوری که این منطقه را «مخزن نفت جهان» نام نهاده‌اند. خلیج‌فارس مسیر انتقال نفت کشورهای ایران، عراق، کویت، عربستان و امارات متحده عربی است و به همین سبب، منطقه‌ای مهم و راهبردی به شمار می‌آید. حدود ۳۰ درصد نفت جهان از منطقه خلیج‌فارس تامین می‌شود که این مقدار گاهی افزایش و گاهی کاهش می‌یابد. نفت تولید شده در حوزه خلیج‌فارس باید از طریق این پهنه آبی و از راه تنگه هرمز به سایر نقاط جهان حمل شود. خلیج‌فارس از نظر ذخایر نفتی در مقایسه با سایر نقاط جهان دارای مزایای زیادی مانند سهولت استخراج، هزینه پایین تولید، مازاد ظرفیت تولید، کیفیت بالای نفت خام منطقه، سهولت حمل و نقل، توان بالای تولید چاه‌ها و امکان کشف ذخایر جدید نفتی وسیع در منطقه می‌باشد. طبق آخرین برآوردهای انجام شده حوزه خلیج‌فارس در حدود ۷۳۰ میلیارد بشکه ذخیره نفت اثبات شده و بیش از ۷۰ تریلیون مترمکعب گاز طبیعی را در خود جای داده‌ است. همچنین بندرهای مهمی در حاشیه خلیج‌فارس وجود دارد که از آنها می‌توان بندرعباس، بوشهر، بندرلنگه، کیش، خرمشهر و بندر ماهشهر در ایران، و شارجه، دوبی و ابوظبی را در امارات متحده عربی و بندر بصره و فاو در عراق را نام برد.

منابع آبزیان

بیش از ۱۵۰ نوع ماهی متفاوت در خلیج‌فارس یافت می‌شود. بیشتر آبزیان خلیج‌فارس به جز چند مورد که وارد آب‌های کارون، بهمن شیر و اروند می‌شوند مابقی در آب‌های شور زندگی کرده و در همان جا تخم ریزی و تولید مثل می‌کنند.از مهم‌ترین انواع ماهی‌های تجاری خلیج‌فارس می‌توان به زبیدی، حلوا سفید، قباد، شیر ماهی، شانک، سنگسر، پیش ماهی، هامور، سیکین، کارفه، طوطی، حلوا سیاه، شوریده، خبور، کفشک، سرخو، خابور و سبور اشاره کرد. از دیگر محصولات غذایی باارزش خلیج‌فارس می‌توان به میگو اشاره کرد. انواع صدف‌های خوراکی نیز در برخی سواحل مانند ساحل بندرعباس و ساحل گشه(ساحل صدف) در بندر لنگه و همچنین در اطراف بعضی جزایر مانند هرمز، قشم و لارک یافت می‌شوند که بازار عمده آن کشورهای اروپایی است.

محیط زیست خلیج‌فارس

خلیج‌فارس یکی از بزرگ‌ترین پناهگاه‌های موجودات دریایی مانند مرجان‌ها، ماهی‌های زینتی کوچک، خوراکی و غیر خوراکی، صدف‌ها، حلزون‌ها، نرم تنان، شقایق‌های دریایی، اسفنج‌های دریایی، عروس‌های دریایی، لاک پشت‌ها، دلفین‌ها، کوسه ماهی‌ها و بسیاری از موجودات دریایی دیگر می‌باشد.متخصصان محیط زیست به دلیل نبود کارشناس و متخصص ویژه، هزینه‌های پژوهشی بالا و فقدان دانش کافی، گونه‌های مختلف جانوری پستاندار در خلیج‌فارس را در معرض خطر و آسیب می‌بینند.

آلودگی آب

در دهه‌های گذشته آلودگی زیست محیطی یکی از چالش‌های مهم در این پهنه آبی بوده‌است.از آن جایی که ۶۰ درصد از ذخایر نفت جهان در خلیج‌فارس است، احداث سکوهای نفتی و مجتمع‌ها و پالایشگاه‌ها در اطراف خلیج‌فارس و ورود نفت، مواد شیمیایی و پساب‌ها به داخل آب از عوامل مهم این آلودگی می‌باشند.عبور سالانه بیش از 10 هزار شناور از خلیج‌فارس و دریای عمان که ۷۵درصد آن‌ها به حمل و نقل نفت خام و محصولات نفتی مربوط است و در پی آن تخلیه مواد زائد مختلف مانند آب شستشوی موتور، فاضلاب، آب توازن کشتی و بسیاری موارد دیگر سبب بروز مداوم انواع آلودگی‌ها در منطقه می‌شود که اثرات قابل توجهی بر محیط زیست دارد.طبق مطالعات انجام شده سالانه در حدود 5/1 میلیون تن نفت به خلیج‌فارس نشت می‌کند و به همین علت سازمان بین‌المللی دریانوردی(IMO) این منطقه را در سال ۲۰۰۷.م به عنوان منطقه ویژه دریایی اعلام کرد.طبق آمارها میزان آلودگی این منطقه بیشتر از حد متوسط بین‌المللی است.

الگوی جدید تعادل اکولوژیک

هما‌‌ن‌گونه که گفته شد، اهمیت این منطقه از لحاظ ژئوپلتیک به دلیل ذخایر عظیم انرژی فسیلی نفت و گاز و همچنین منابع طبیعی آبزیان بوده و با دارا بودن گونه‌های با ارزش اقتصادی آبزیان جهان همانند انواع ماهی و میگو و سایر آبزیان از ارزش اقتصادی طبیعی بسیار زیادی برخوردار است. حفظ شرایط طبیعی و محیط زیست دریایی این منطقه به عنوان یکی از مشکلات اساسی طی سالیان مختلف مطرح بوده است. متاسفانه شاخص‌های اندازه گیری شده محیط زیست چالش‌های زیادی را در اندازه گیری‌های بیولوژیکی و اکولوژیکی به‌خصوص در آلود‌گی‌های محیط زیست در سالیان اخیر نشان داده است. بر اساس برآوردهای انجام شده این منطقه حدوداً دارای 730 میلیارد بشکه ذخیره نفتی و 70 تریلیون متر مکعب گاز بوده که نشان می‌دهد سالیان زیادی همچنان امکان برداشت از ذخایر انرژی منطقه خلیج‌فارس ادامه خواهد یافت.همچنین در این منطقه حدود 150 گونه شناخته شده از انواع ماهیان وجود دارند و سایر آبزیان دیگر نیز از لحاظ اقتصادی از ارزش زیادی برخوردار هستند.لذا ارزش آبزیان منطقه خلیج‌فارس دارای اهمیت بسیار زیادی از لحاظ اکولوژی دریایی و همچنین حفظ شرایط زندگی ساکنین منطقه دارد. در سالیان گذشته در این منطقه از روش‌های متعددی برای حفاظت آبزیان محیط زیست دریایی خلیج‌فارس استفاده می‌نمودند که متاسفانه در برخی از موارد نتایج مثبتی بدست نیامده و هنوز وضعیت ذخایر آبزیان به‌طور سالیانه روبه بهبود نیست.

لذا به‌نظر می‌رسد با توجه به کشورهای حاشیه منطقه و همچنین جمعیت کشورهای حاشیه با دارا بودن آداب و رسوم مختلف نیازمند کاهش و یا به عبارت دیگر به حداقل رساندن آسیب‌های جوامع محلی و آلودگی‌های انسان ساخت به محیط زیست دریایی خلیج‌فارس است. الگوهای تغییرات شرایط آب و هوایی و تاثیرات زیستی آن عملا به‌طور کامل برای جوامع اجتماعی حاشیه خلیج‌فارس مشخص نیست. دلیل اصلی آن است که اغلب موضوعات مرتبط با حفاظت محیط زیست دریایی، به‌صورت توصیفی تغییرات زیستی آب و هوا در آب‌های دریایی خلیج‌فارس را نشان داده و یا به‌عبارت دیگر موضوعات به‌صورت کیفی بیان می‌شود و لذا شدت میزان تغییرات و یا آسیب‌های وارده، دقیقا برای ساکنین حاشیه منطقه روشن نیست.

در واقع زمانی که در زمینه آسیب‌های وارده به خلیج‌فارس صحبت می‌کنیم و یا در زمینه میزان کاهش ذخایر دریایی بحث می‌شود این موضوع دقیقاً مشخص نیست که میزان خسارتی که هر ساله به این منطقه وارد می‌شود و یا این خسارت به چه میزانی بوده و آیا این خسارت به چه میزانی قابل برآورد است. لذا لازم است به‌منظور تاکید بر وضعیت این تغییرات شرایط آب و هوایی در منطقه خلیج‌فارس، مباحث به‌صورت کمّی بیان شود تا نتایج آن بتواند بیشتر مشهود باشد؛ بنابراین الگویی که می‌تواند برای این کار مورد استفاده قرار گیرد الگوی جدیدی است Eco-bio-diplomacy که به عنوان یکی از روش‌های دیپلماسی زیستی در محیط اقتصادی بوده که حاصل تلاش کارشناسان بین‌المللی در راستای بالا بردن ضریب توان حفاظت محیط زیست می‌باشد. همچنین این روش در آینده می‌تواند بسیار مهم بوده و در بالا بردن ضریب حفاظت محیط زیست در سطح جهان پر اهمیت باشد.

این روش به عنوان روش جدیدی است که می‌تواند در توسعه پایدار مناطق دریایی خلیج‌فارس از اهمیت زیادی برخوردار باشد. این روش جدید می‌تواند در بهبود شرایط محیط زیست انسانی تاثیرات مستقیم را ایفاد نماید. در این روش به مباحث علمی به‌صورت تلفیقی پرداخته شده و می‌تواند دارای اهمیت گسترده‌ای باشد که شامل موضوعات اقتصادی، اکولوژی، زیست شناسی، فیزیک، شیمی، تغییرات شرایط آب و هوایی و همچنین موضوعات مربوط به کشاورزی قرار گیرد.این مدل بر اساس پیش بینی‌های به عمل آمده در سال‌های آینده -به‌ویژه در سال 2020 میلادی- در سطح کشورهای جهانی به‌صورت گسترده‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این خصوص می‌توان به روش کاراین الگو اشاره نمود.

ارزش‌گذاری منابع زیستی و غیرزیستی

در این روش در ابتدا کلیه تولیدات موجود در دریا شامل منابع زیستی و غیر زیستی ارزش‌گذاری شده و این روش ارزش گذاری شامل ارزش حال و همچنین ارتباطات اکولوژی گونه‌های مختلف در دریا و سایر ارتباطات اکولوژیک دریا و سواحل و ارتباطات آبزیان دریایی و پرندگان نیز خواهد بود.ارزش هر موجود و همچنین ارزش مجدد بازسازی موجودات زیستی و اهمیت هر بخش در قالب ارتباطات اکولوژی به‌صورت حسابداری زیستی محاسبه شده و لذا در مباحث مذاکرات دیپلماسی این روش به‌جای بحث پیرامون اهمیت موجودات زنده دریایی و روش‌های حفظ آن به توضیح ارزش اقتصادی هر موجود پرداخته شده و بدین طریق موضوعات می‌تواند در جوامع انسانی از لحاظ کمی بهتر شناخته شود. لذا دارای اهمیت بیشتری بوده و بدلیل شناخت کافی از لحاظ خسارتهای احتمالی در منابع زیستی آبی را کاملا روشن می‌سازد.هم‌چنین در صورت بروز خسارت و یا بروز بحران‌های دریایی در این روش می‌توان میزان خسارت وارده در حال حاضر و هم‌چنین پیش بینی میزان خسارت در آینده را به‌صورت ارزش اقتصادی نشان دهد.در واقع این روش دارای توانایی‌های زیادی در کاهش بروز خسارت با استفاده از بازدارندگی اجتماعی بوده و می‌تواند ساکنین و سایر افراد مرتبط با منطقه خلیج‌فارس را قانع نموده که در زمینه کاهش میزان تاثیرات مخرب بر روی موجودات زنده دریایی خلیج‌فارس تلاش‌های بیشتری نمایند.این موضوع در خصوص صیادان نیز می‌تواند تاثیر گذار باشد زیرا در صورتی که صیادان بدانند که هر اقدام مخرب بر روی موجودات زیستی - دریایی دارای چه میزان خسارت بوده و این خسارت در واقع بخشی از درآمدی بوده که آنان این درآمد را از دست داده‌اند و در صورت ادامه تاثیرات منفی بر روی موجودات دریایی چه درآمدی را از دست داده و یا چه تعدادی از آنان نمی‌توانند در آینده شاغل باشند، امکان ترویج حفاظت از منابع دریایی با شدت بیشتری از سوی ساکنینی که به‌طور مستقیم و یا غیرمستقیم بر روی منطقه خلیج‌فارس تاثیرگذار هستند اهمیت یافته و توجهات مثبت بیشتری را شامل خواهد شد.در واقع این روش می‌تواند فضای بحث پیرامون حفظ ذخایر زیستی - دریایی و کلیه موجودات دریایی را از فضای اکولوژیکی به فضای اقتصادی کشیده لذا این مطلب می‌تواند برای افراد بیشتری که چه متخصص یا غیر متخصص باشند شفاف تر و روشن‌تر تصویر گردد و در صورتی که دارای برنامه‌های حفاظتی برای حفظ گونه‌های آبزیان دریایی باشند موفقیت بیشتری حاصل شود. روش جدید به عنوان یک روش کاربردی جدید برای حفاظت محیط زیست دریایی بوده و در منطقه خلیج‌فارس که گونه‌های آبزیان با مشکلات حفاظت محیط زیستی روبرو است این روش می‌تواند کلیه کشورهای منطقه را به حساسیت بیشتر در خصوص افزایش پوشش حفاظت آبزیان منطقه و بهبود شرایط زیستی ساکنین حاشیه منطقه خلیج‌فارس و افرایش رفاه و بهبود شرایط زندگی کمک نماید.]

امید است با به‌کارگیری روش‌های جدید حفاظت از منابع زیست دریایی و همچنین حفاظت زیست محیطی قادر و توانا بود که به تعادل اکولوژیک در راستای مدیریت پایدار منابع زیستی خلیج‌فارس دست یافت./