یک ماهی کوچک تهدیدی برای شادگان

سارا زارع:تیلاپیا نسبت به سایر گونه‌ها کوچک است اما همین ماهی کوچک نسل گونه‌های بومی در خوزستان  و از جمله شادگان را به‌شدت تهدید می‌کند. این روزها هر توری که به آب می‌افتد، تیلاپیا از آن بیرون می‌آید و  تنها گاه ماهی‌های بومی چشم صیادان را روشن می‌کنند. ممکن است بپرسیم چه فرق می‌کند تیلاپیا باشد یا کپور یا بنی؟ برای کسانی که از فروشگاه‌های تهران خرید می‌کنند ممکن است نام بنی آشنا نباشد اما برای مردمان حاشیه شادگان ،بودن یا نبودن این‌گونه‌ها موضوع مرگ و زندگی است. برخی به‌واسطه غالب شدن این‌گونه قصد مهاجرت دارند و کار به جایی رسیده که تیلاپیا حتی نرخ ازداوج را هم در مناطق روستایی حاشیه تالاب کاهش داده است. اما چطور؟

هایده طبسیان که در حال نگارش رساله دکتری خود در خصوص تیلاپیا در شادگان است در گفت‌وگو با ایانا بیان کرد: تیلاپیای زیلی 47 درصد ترکیب صید  در شادگان را به خود اختصاص داده است که در کنار آن تیلاپیا اورئوس را داریم که عددی معادل 12 درصد در صید را دارد.

او درباره تأثیر این پدیده عنوان کرد: در گفت‌وگویی که با صیادان داشتم درآمد آن‌ها نسبت به سال‌های گذشته به شکل مشهودی بسیار کاهش پیدا کرده است زیرا تیلاپیا در شادگان بین 1000 تا 1500 تومان به فروش می‌رسد و مردم رغبتی به خرید این‌گونه از خود نشان نمی‌دهند.

این کارشناس شیلات درباره دلایل بی‌میلی مردم به خرید تیلاپیا گفت: با توجه به اینکه این ماهی دندان دارد برخی معتقدند خرید و تغذیه از آن به لحاظ شرعی دارای ایراد است. همچنین این ماهی، گونه‌های بومی نظیر بنی و شیربت را کاهش داده است که باز هم موجب نگاه منفی اهالی به آن شده است. سومین دلیلی که موجب شده است تیلاپیا خواهانی در منطقه نداشته باشد به عدم قابلیت آن در کباب کردن برمی‌گردد و این در حالی است که مردم شادگان ماهی کبابی را به سایر انواع طبخ ماهی ترجیح می‌دهند.

او ادامه داد: عدم تمایل به خرید موجب شده است، تیلاپیا صید شده به اهواز برده و در آنجا فروخته شود که با توجه به قیمت پایین سود چندانی را نصیب صیادان نمی‌کند.

آیا صیادی شغل اصلی مردم در روستاهای حاشیه شادگان است؟ این محقق گفت: شغل‌های مختلفی در روستاهای حاشیه تالاب با توجه به پتانسیل‌های هر منطقه وجود دارد، مثلاً در یکی از روستاها نخل‌داری رایج بوده که با توجه به خشک‌سالی‌های اخیر به آن لطمات زیادی زده شده اما در نهایت صیادی یکی از مشاغل غالب برای کسب درآمد در روستاهای اطراف شادگان محسوب می‌شود که از سال 92 تاکنون به‌شدت درآمدها از این مقوله نیز کاهش‌یافته است.

طبسیان با اشاره به اینکه حضور تیلاپیا در شادگان فصلی است، افزود: این‌ گونه آب‌وهوای گرم‌تر را ترجیح می‌دهد و از این رو در اواخر پاییز و در زمستان حضور کم‌رنگ‌تری در تالاب و دوره استراحت خود دارد. اما به‌محض گرم شدن هوا شروع به تکثیر کرده و به‌شدت گسترش می‌یابد.

او دلیل این گسترش بی‌رویه را در نداشتن طعمه‌خوار طبیعی دانست و گفت: با وجود اینکه تیلاپیا نسبت به گونه‌های بومی نظیر بنی از جثه کوچک‌تری برخوردار است اما این قابلیت را دارد که تخم‌های خود را مخفی کند. همچنین روی باله‌های این‌گونه خارهایی  وجود دارد که حتی موجب آزار صیادان است زیرا زمانی که تیلاپیا وارد تور صیادان می‌شود و می‌خواهند آن را از تور رها کنند دست‌هایشان زخمی می‌شود. همچنین در مواقعی که این‌گونه به یک ماهی دیگر برخورد می‌کند حالت دفاعی می‌گیرد و باله‌های خاردار خود را باز می‌کند. راه دیگری که تیلاپیا به ماهی‌های بومی صدمه می‌زند به اشغال محل زادآوری محل دیگر ماهیان تالاب برمی‌گردد و از آنجا که میزان زادآوری بالایی دارد به‌سرعت تکثیر می‌شود.

طبسیان درباره گونه‌هایی که تحت تأثیر تیلاپیا قرار  گرفته‌اند به حمری و شیربت اشاره و بیان کرد: این‌ گونه‌ها پیش از حضور تیلاپیا ماهی‌های غالب بودند که در حال حاضر حضورشان در تالاب بسیار کمرنگ شده است. شیلات ماهی غیربومی نظیر کپور را پرورش داده و وارد آب‌ها می‌کند اما همچنان اثر منفی تیلاپیا بر ماهی‌های بومی به‌شدت وجود دارد زیرا متأسفانه نمی‌توانیم این‌گونه ها را به‌صورت مصنوعی پرورش دهیم.

او درباره دلایل عدم توان پرورش این‌گونه عنوان کرد: یکی از دلایل دشواری در گرفتن لارو از ماهی بومی  است. آن‌ها به‌سختی در محیط‌های مصنوعی بارور می‌شوند به‌عنوان مثال روی شلج یا بنی کار شده و تا حدودی امکان تکثیر آن‌ها در شرایط غیر تالابی وجود دارد اما درباره گونه‌ای مانند شیربت به‌سختی می‌توان روی بیولوژی آن کار کرد و حتی شاید این کار مقرون به‌صرفه نباشد. از این روست که موسسه‌ها نیز ترجیح می‌دهند روی ماهی‌هایی کار کنند که به‌سرعت تکثیر شده و از نظر اکولوژیکی قابل‌کنترل‌تر باشند.

اگر نمی‌توان ماهی‌های بومی را پرورش داد آیا راهی برای کنترل تیلاپیا در تالاب شادگان وجود دارد؟ این محقق تیلاپیا گفت: بر اساس صحبت‌هایی که با اداره محیط‌زیست خوزستان داشتم پیشنهاد دادم پیش از انجام هر کاری در منطقه فرهنگ‌سازی انجام شود. در حال حاضر دیدگاه بسیار منفی نسبت به این ماهی از سوی اهالی به سه دلیل ذکر شده وجود دارد، همین امر سبب شده صیاد به‌محض دیدن این‌گونه آن را بار دیگر به آب بیندازد و در بسیاری از موارد چون تیلاپیا دیر می‌میرد بار دیگر در تالاب به حیات خود ادامه دهد. از این رو افزایش آگاهی صیادان نسبت به شرایط این‌گونه و تشویق آن‌ها برای صید تیلاپیا می‌تواند در کاهش جمعیت تیلاپیا مؤثر باشد اما این امر نیازمند مشوق‌هایی نظیر خرید ماهی تیلاپیا از صیادان و یا سوبسید بنزین برای قایق‌های صید این‌گونه است.

تنها جوامع بومی می‌توانند در حل این معضل کمک کنند. او با بیان این مطلب افزود: بسیاری از صیادان می‌دانند محل زادآوری تیلاپیا در کدام نقطه تالاب است که با این دانش می‌توان  مناطق زادآور گونه را تخریب کرد. به این ترتیب با تخصیص بودجه اندک و برنامه‌ریزی و مدیریت می‌توان این معضل را حل کرد.

او ادامه داد: شیلات می‌تواند با تکثیر ماهی‌هایی که قابلیت پرورش دارند و رهاسازی آن در شادگان به‌تدریج تیلاپیا را از این تالاب خارج و تعادلی میان گونه‌های مختلف ایجاد کند. این در حالی است که متأسفانه شرایط هر روز در حال بدتر شدن است و تیلاپیا به گونه غالب تبدیل‌شده و حتی در برخی مناطق شادگان تنها گونه‌ای که وجود دارد، تیلاپیاست و این یک هشدار جدی است.

این محقق درباره تبعات اجتماعی غالب شدن تیلاپیا گفت: در حال حاضر مشهودترین پدیده کاهش میزان ازدواج و بیکاری است. بسیاری از صیادان از این حرفه خارج‌شده‌اند. در میان جوانان بی‌انگیزگی و افسردگی ایجاد شده و آن‌ها اشتیاقی به صیادی به‌واسطه درآمد پایین آن ندارند. با اینکه سن ازدواج در این منطقه پایین و به شکل فامیلی است اما آن‌ها به خاطر هزینه‌های کم‌حاصل از صید ترجیح می‌دهند ازدواج نکنند. همچنین بسیاری از جوانان برای کار به بندرعباس رفته و یا در اهواز کارگری می‌کنند که این امر هشداردهنده و بزرگ‌ترین تبعات اجتماعی حضور این ماهی است.

پدیدآورنده: سارا زارع