فرسایش ژنتیکی یا حق مالکیت معنوی بذر؟

زمانی که از تنوع زیستی نزد دوستداران محیط‌زیست سخن می‌گوییم ذهن بسیاری به سمت یوز، پلنگ، خرس، سمندر و سایر گونه‌های جانوری می‌رود، بااین‌حال تنها این گونه‌ها نیستند که هر روز از تعدادشان روی زمین کاسته می‌شود. کاهش تنوع زیستی گونه‌های گیاهی به همان شدت در حال رخ دادن است و بنا به اظهارنظر فائو در اواخر قرن بیستم، ما 65 درصد تنوع ژنتیکی غلات به خاطر تک‌رقمی شدن بذرها و خارج کردن تنوع زیستی از فرایند تولید را از دست داده‌ایم. یوپو یا اتحادیه حفاظت از ارقام جدید گیاهی، کنوانسیونی برای حفظ تنوع زیستی است، یا فرسایش ژنتیک را به همراه دارد؟ آیا این کنوانسیون می‌تواند تنوع زیستی را حفظ کند یا به آن آسیب‌های جدی وارد می‌کند؟ پاسخ به این پرسش رویکردهای متفاوتی را نسبت به استقلال و خودکفایی بخش کشاورزی کشور مطرح می‌کند.

علی رزم‌خواه مدیر حقوقی مؤسسه توسعه پایدار و محیط‌زیست (سنستا) از مخالفان پیوستن به کنوانسیون یوپو به «ایانا» می‌گوید: هدف این کنوانسیون حفظ حقوق مالکیت معنوی روی ارقام جدید گیاهی تولیدشده با سه معیار یکنواخت بودن، پایدار بودن به لحاظ ژنتیکی متمایز بودن است. او با اشاره به اینکه هر رقم جدیدی که این ویژگی‌ها را داشته باشد قابلیت ثبت شدن در یوپو را دارد، می‌افزاید: در یک بازه زمانی 20 تا 25 سال مالکیت انحصاری در اختیار شرکتی است که آن را ثبت کرده است.

رزم‌خواه در پاسخ به این پرسش که آیا بذر می‌تواند به اسم شخص حقیقی باشد؟ می‌گوید در حال حاضر اشخاص حقیقی این کار را انجام نمی‌دهند، بلکه تحقیقات روی بذرها بیشتر از سوی شرکت‌ها و کمپانی‌ها صورت می‌گیرد و بذر نیز به نام شرکت ثبت می‌شود؛ بنابراین اگر کسی بخواهد از بذر استفاده کند باید آن را خریده و برای دفعات بعد نیز حق استفاده آن را پرداخت کند. این حقوقدان با اشاره به تأثیر جنبه‌های مختلف این موضوع بر حیات کشاورزان خرد عنوان می‌کند بسیاری از کشاورزان از بذر خودمصرفی استفاده می‌کنند که بخشی از سنت کشاورزی معیشتی ماست. یوپو استفاده از این بذرها را محدود کرده و اجازه استفاده مجدد از بذر را به کشاورز نمی‌دهد. البته دولت می‌تواند استثناءهایی برای خرده‌کشاورزان قائل شود، اما یوپو با چنین روندی مخالف بوده و اجازه استفاده از بذر خودمصرف را نداده است.

او اضافه می‌کند: بیشتر شرکت‌های تولیدکننده بذر توسط شرکت‌های تولیدکننده نهاده‌های شیمیایی خریداری شده است. آن‌ها به‌جای خرید بذر، یک بسته می‌فروشند که در آن سم و کود و روش مخصوص کشت نیز گنجانده شده است که همین امر بار مالی زیادی به دوش کشاورز می‌اندازد. سازگار نبودن بذرها با اقلیم از دیگر معایب این بذرهاست که رزم‌خواه با اشاره به آن ادامه می‌دهد: از آنجا که بذرها در کشور دیگری تولید می‌شوند ممکن است برای انطباق با شرایط ایران نیاز به سم، کود و آب بیشتری داشته باشد که درنهایت برای محیط‌زیست نیز مسئله‌دار خواهد بود. این حقوقدان در پاسخ به پرسش منافع پیوستن به این کنوانسیون برای تولیدکنندگان بذر ایرانی می‌گوید ما در ایران شرکت تولیدکننده بذر نداریم و شرکت‌ها همگی واردکننده هستند. در دوران پسابرجام ما کلزا از فرانسه و بذر گل را از هلند وارد کرده‌ایم و آن‌ها اصرار دارند ایران عضو یوپو شود تا بتوانند بذر باکیفیت‌تری را به ما عرضه کنند.

او با اشاره به اینکه این شرکت‌ها ادعا می‌کنند با پیوستن به یوپو می‌توانند انتقال تکنولوژی به ایران داشته باشند، می‌گوید: هیچ ارتباطی بین یوپو و انتقال تکنولوژی و سرمایه‌گذاری وجود ندارد، به‌واسطه شرایط خاص ایران ما در سایر حوزه‌ها نیز شاهد عدم موفقیت در جذب سرمایه بوده‌ایم و به نظر نمی‌رسد این حوزه تفاوتی با سایر بخش‌ها داشته باشد. آیا میان یوپو و ایجاد صنعت بذر ارتباطی وجود دارد؟ رزم‌خواه پاسخ می‌دهد: تجربه کشورهایی مانند هند یا اوگاندا نشان می‌دهد شرط ایجاد صنعت بذر پیوستن به یوپو نیست، این کشورها صنعت بذر دارند درحالی‌که هیچ‌کدام به یوپو نپیوسته‌اند.

او از مزایای کوتاه‌مدت عضویت در یوپو خبر می‌دهد و می‌گوید: در ابتدای کار ممکن است بذرهایی با عملکرد بهتر وارد بازار شوند، اما درنهایت ما با فرسایش ژنتیکی روبه‌رو خواهیم بود. در این شرایط ما بذرهای بومی و تنوع ژنتیکی خود را از دست داده و در این حوزه دچار وابستگی مطلق خواهیم شد.

رزم‌خواه در همین زمینه به گزارش فائو اشاره و بیان می‌کند: در اواخر قرن بیستم بنا به گزارش فائو حدود 65 درصد تنوع ژنتیکی غلات به خاطر تک‌رقمی شدن بذرها و خارج کردن تنوع زیستی از فرایند تولید از بین رفته‌اند.

او با تفکیک قائل شدن میان امنیت غذایی و حاکمیت غذایی می‌گوید در امنیت غذایی محل و چگونگی تأمین مواد غذایی اهمیت ندارد، در این حال کشور دیگری می‌تواند غذای ما را تأمین کند، اما در موضوع حاکمیت غذایی اینکه غذا چه زمانی، در کجا و چگونه تولید می‌شود اهمیت زیادی دارد. وابسته شدن به واردات بذر و نادیده گرفتن ارقام بومی در این حالت حاکمیت غذایی ما را دچار مخاطره می‌کند.

او با پرسود خواندن تجارت بذر اضافه می‌کند: درآمد حاصله از صنعت بذر باعث شد شرکت بایر به قیمت 40 میلیارد دلار شرکت مونستاتو را خریداری و همچنین شرکت ملی شیمیایی چین نیز اقدام به خرید یکی از شرکت‌های مرتبط با بذر کند. این شرکت‌ها، کارتل‌های تولیدکننده بذر، کود، سم و سایر نهاده‌های کشاورزی هستند که 67 درصد بذر دنیا را کنترل می‌کنند و یوپو نیز به آن‌ها وابستگی مطلق دارد.

رزم‌خواه با به چالش کشیدن موضوع امنیت غذایی مطرح‌شده از سوی این شرکت‌ها، می‌گوید: باوجود ادعایی که درباره کشاورزی صنعتی و امنیت غذایی می‌کنند هنوز بر اساس گزارش فائو 80 درصد غذای دنیا توسط کشاورزان خرده‌پا تأمین می‌شود. او با انتقاد از منطق سرمایه‌سالارانه یوپو عنوان می‌کند: ادعای امنیت غذایی و ارتقای معیشت تنها یک بهانه است. یوپو بخشی از زنجیره کشاورزی بین‌المللی است که دنبال سودآوری بیشتر است و بذر خودمصرفی که در برخی اقلام کشاورزی 70 تا 80 درصد بذرها را شامل می‌شود، نادیده می‌گیرد و تنها به توسعه بازارهای خود می‌اندیشد.

در مقابل این دیدگاه، دکتر علی تقی‌خانی مهندس کشاورزی و دارای درجه دکتری در رشته مدیریت سیستم و برنامه‌ریزی ازجمله موافقان پیوستن ایران به یوپو است. او در این زمینه می‌گوید عضویت در این کنوانسیون به نفع «به‌نژادگرایان» است و به قانونمند شدن فعالیت‌های تحقیقاتی منجر می‌شود.

او با بیان اینکه با پیوستن به این کنوانسیون اگر چین بخواهد هر رقمی از بذر ما را مصرف کند باید مبلغی بابت آن به یوپو پرداخته و سهم کشور ما را نظر بگیرد، می‌گوید من با سوءاستفاده از علم مخالف هستم. اینکه ما محدودیت داریم؛ بنابراین می‌توانیم بدون عضویت در یوپو و به شکل قاچاقی بذر وارد کنیم گزینه‌های مطلوبی نیستند که برخی آن را در کشور مطرح می‌کنند.

این استاد دانشگاه با اعلام حمایت از شفافیت در علم می‌گوید ازآنجاکه اروپایی‌ها تولیدکنندگان اصلی سم در جهان هستند با یوپو مخالفت می‌کنند درحالی‌که کمپانی‌های بزرگ تولیدکننده بذر حامی این کنوانسیون هستند.

تقی‌خانی با اشاره به اینکه موافق عضویت ایران در سازمان همکاری اقتصادی جهانی در موضوع کشاورزی است، بیان می‌کند: این کار باعث می‌شود ما صادرات و واردات خود را در این حوزه داشته باشیم و در این زمینه فعال‌تر شویم./