تغییر الگوی کشت، راه نجات منابع آب کشور

بحران آب در ایران، این سال‌ها به شکل جدی‌تر و ملموس‌تری در زندگی روزمره مردم احساس می‌شود. این روزها بخش کشاورزی به عنوان بزرگ ترین مصرف کننده آب در کشور در تیررس انتقادها قرار دارد و حتی برخی منتقدان سیاست گذاری‌های این بخش، بر این باورند که باید کشاورزی در ایران تعطیل شود. نظرهای متنوع و متفاوتی درباره عملکرد مدیران بخش کشاورزی وجود دارد اما هستند کارشناسانی که راهکارهای میانه‌ای ارائه می‌کنند تا بخش کشاورزی به دلیل کمبود منابع آب با تعطیلی مواجه نشود. البته اجرای این راهکارها نیاز به برنامه‌های مدونی دارد که باید وزارت جهاد کشاورزی این برنامه‌ها را در کشور به شکل جدی پیگیری کند.

خبرهایی از فرونشست دشت‌های مختلف ایران در لابه‌لای اخبار اقتصادی و اجتماعی هرازگاهی به گوش می‌رسد. مرگ آبخوان‌ها پدیده‌ای است که از سه دهه پیش آغاز و به طور مداوم رو به فزونی گذاشته و برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی کماکان ادامه داشته است. تنها رودخانه دائمی مرکز ایران یعنی زاینده رود، دیگر رودخانه دائمی نیست. تالاب‌ها و دریاچه‌های کشور نیز مسیر زوال را طی می‌کنند. از دریاچه ارومیه در شمال‌غرب ایران تا پریشان و هورالعظیم در نیمه جنوبی کشور، خبرهای خوبی به گوش نمی‌رسد. این خشکی فراگیر در ایران زمین، اظهارات مختلفی را به همراه داشته‌است. بسیاری از کارشناسان معتقدند مدیریت غلط منابع آب، ایران را به مرز بحران رسانده و باید هرچه سریع تر برای خروج از آن چاره‌ای اندیشید. در این میان کارشناسانی هم وجود دارند که معتقدند کشاورزی مسبب اصلی تمام مشکلات ایران در بخش آب است. آنها بر این باورند که باید تمام فعالیت‌های کشاورزی در ایران محدود شود. اما سؤال اینجاست که با توجه به اشتغال مستقیم چهار میلیون بهره‌بردار در بخش کشاورزی، می‌توان فعالیت‌های این بخش را تعطیل کرد؟

فرصت محدود احیای ذخایر آب زیرزمینی

محمدحسین کریمی‌پور، رئیس سابق کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی تا حدودی موافق با تعطیلی بخش کشاورزی است. او معتقد است که توان بوم ایران برای تأمین آب در یک سال، حدود 50 میلیون متر مکعب است، در حالی که ما 100 میلیون متر مکعب از این منابع را برداشت می‌کنیم. رئیس سابق کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی ادامه می‌دهد: اگر بخواهیم قاعده مصرف 40 درصد آب شیرین تجدیدپذیر از ذخایر آب زیرزمینی را در کشور رعایت کنیم، باید از شدت مصرف آب بکاهیم.

او با اشاره به اینکه 90 درصد آب کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، کنترل فعالیت در این بخش را برای شرایط امروز ایران ضروری می‎داند.

کریمی‌پور تأکید می‌کند: راهکارهای افزایش بهره‌وری در بهترین شرایط دو تا سه درصد مصرف را کنترل می‌کنند. ضمن آنکه زمان درازی نیاز است که اثر این راهکارها در محیط پدیدار شود. اما وضعیت منابع آب ایران به نحوی نیست که بتوانیم این همه وقت صرف کنیم. او ادامه می‌دهد: فرصت ایران برای احیای ذخایر آب زیرزمینی یک فرصت 10 تا 20 ساله نیست، بلکه باید ظرف دو تا پنج سال آینده منابع آبی کشور را نجات دهیم.

رئیس سابق کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی، صادرات هندوانه و سیب‌زمینی را یک اشتباه بزرگ برای شرایط امروز ایران توصیف کرده و به تجربیات سایر کشورها در زمینه مقابله با کمبود منابع آب اشاره می‌کند.

وی می‌‎گوید: در فلسطین اشغالی کشت گوجه فرنگی، سبزیجات و فهرستی از محصولات جرم بوده و «جنحه» حساب می‌شود. یعنی اگر فردی اقدام به کاشت گوجه فرنگی کند، لازم نیست شخص دیگری از این اقدام شکایت کند، بلکه متولیان قانون مستقلاً می‌توانند اقدام به امحای باغ شخص خاطی کنند.

کریمی‌پور اضافه می‌کند: مسئولان آنجا با فهرست گیاهان پر آب‌بر، همان‌گونه برخورد می‌کنند که با گیاه ماری‌جوانا. به اعتقاد او، ایران ناگزیر است علاوه بر اینکه کاهش محصولات کشاورزی در راستای احیای ذخایر آب زیرزمینی را بپذیرد، تجارت آب مجازی را هم وارد سیاست‌های اقتصادی خود کند. رئیس سابق کمیسیون کشاورزی همچنین تأکید می‌کند: باید تصور افزایش اشتغال در بخش کشاورزی را کنار بگذاریم، زیرا این بخش در حال حاضر دچار بیکاری پنهان است.

گم شدن گونه‌های مقاوم به خشکی پس از رونمایی

بیکاری پنهان در بخش کشاورزی از جمله مواردی است که فعالیت در این بخش را غیر اقتصادی کرده‌ است. بر اساس استانداردهای جهانی به طور متوسط هر کشاورز روی هفت و نیم میلیون هکتار زمین مرغوب کار می‌کند در حالی که این رقم در ایران به سه میلیون هکتار می‌رسد.

افزایش تعداد بهره‌برداران در واحدهای کشاورزی، خرد شدن اراضی، توسعه دلال‌بازی و بسیاری عوامل دیگر سبب شده تجارت محصولات کشاورزی با حداقل سود همراه باشد. از سوی دیگر سطح پایین سواد و افزایش سن بهره‌برداران این بخش، ایجاد تحول در کشاورزی و خروج از روند سنتی حاکم بر آن را تقریباً غیر ممکن کرده‌است. اما هنوز کارشناسانی هستند که به بهبود راندمان آب در بخش کشاورزی امیدوارند. ایرج ملکی، کارشناس کشاورزی بر این باور است که با وجود خشکسالی، همچنان کشاورزان ایرانی در حال گسترش کشت محصولاتی هستند که آب زیادی نیاز دارد. در حالی که می‌توان با کشت ارقام «کم آب‌خواه» راندمان آب در بخش کشاورزی را بهبود داد.

ملکی می‌گوید: کشت گوجه فرنگی و ذرت در ایران منطقی نیست. حتی ارقامی از گندم در کشور کشت می‌شود که بیش از سایر ارقام نیاز به آب دارد. اما فقط در شرایطی که خشکسالی بر اقلیم ایران حاکم می‌شود مسئولان اعلام می‌کنند که 30 رقم مقاوم به خشکی در کشور تولید شده‌است. با خروج از بحران هم این ارقام به دست فراموشی سپرده می‌شوند و از ترویج و توسعه آنها در مزارع خبری به گوش نمی‌رسد.

وی اضافه می‌کند: جهانگیر پرهمت رئیس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی (تات) در دولت دهم اعلام کرد که رقم چغندر قندی برای نخستین بار در کشور تولید شده که نسبت به خشکی پر تحمل است. با کشت این رقم به‌اندازه آب ذخیره شده پشت سد کرج و طالقان، آب ذخیره خواهیم کرد. اما امروز خبری از این رقم نیست. این کارشناس کشاورزی می‌گوید: گونه های مقاوم دربرابر خشکی به صورت دیم کشت می‌شوند. از این ارقام می‌توان در تحقیقات کشاورزی استفاده کرد، اما چون برنامه‌ای برای اصلاح راندمان این گونه‌ها نداریم، اقدام مؤثری در این رابطه انجام نمی‌شود.

به عقیده وی، گلرنگ گونه بومی ایران است که از روغن آن می‌توان به جای دانه‌های روغنی مثل کلزا -که وارداتی است- استفاده کرد. کلزا به‌اندازه گندم نیاز به آب دارد اما گلرنگ مقاوم به خشکی است. برای ورود این محصول به چرخه تولید باید بخش تحقیقات روی افزایش عملکرد این گونه مطالعه انجام دهد ولی اقدامی در این رابطه انجام نشده ‌است. همچنین این گونه خاردار بوده و به همین دلیل برداشت آن با مشکل مواجه می‌شود، بنابراین باید ارقام بدون خار آن را به کشاورزان معرفی کرد.ملکی بی‌برنامگی در کشت را هم عامل دیگری برای هدر رفت آب دانسته و عنوان می‌کند: امسال گوجه در بازار خریدار نداشت. بنابراین محصولی که برای کشاورز خیلی گران تمام شده به قیمت 200 تا 300 تومان در قالب خرید تضمینی از کشاورزان خریداری شد و در نهایت این محصول در انبارها خراب خواهد شد، این همان آبی است که دور می‌ریزیم.

تحقیقات روی گونه‌های مقاوم به خشکی ادامه دارد

در حالی که عباس کشاورز، معاون امور زراعت وزارت جهاد کشاورزی، 20 اسفند ماه سال 92 در «کارگاه آموزشی ارتقا کیفیت و سلامت بذر» اعلام کرد که فقط 25 تا 30 درصد بذر استفاده شده در اراضی زراعی ایران کیفیت مناسب دارند،« اسکندر زند»، رئیس سازمان «تات» معتقد است که بذرهای مقاوم به خشکی در تمام محصولات زراعی وجود دارند.

او در پاسخ به اظهارات کارشناسان درباره کمبود تحقیقات در زمینه تولید بذرهای استاندارد مقاوم به خشکی در محصولات زراعی از جمله گندم، بیان می‌کند: ما چهار میلیون هکتار گندم دیم داریم که تمام گونه‌های آن مقاوم به خشکی است و مصرف آب در این ارقام در حداقل میزان ممکن ‌است.

البته زند توضیح نداد که نقش تحقیقات در کشت ارقام مختلف دیم در کشور چیست، زیرا بسیاری از کشاورزان این اراضی، از بذرهای اصلاح شده استفاده نمی‌کنند بلکه به صورت خودمصرفی بخشی از محصول سال گذشته خود را در زمین می‌کارند. خود مصرفی بذر هم عاملی است که زمینه کاهش عملکرد در زمین‌های دیم را فراهم کرده ‌است.

در حالی که ملکی به عنوان یک کارشناس کشاورزی، معرفی رقم چغندر قند متحمل خشکی را مربوط به فعالیت دولت دهم اعلام می‌کند، رئیس فعلی سازمان تات می‌گوید: نخستین چغندر قند مقاوم به خشکی را سال گذشته در کشور تولید کردیم و مراحل آزمایشی تولید و تکثیر آن در حال پیگیری است.

زند در پاسخ به این پرسش که چه اقداماتی برای بهبود عملکرد و به‌زراعی گلرنگ به منظور تولید پایه‌های بدون خار انجام شده، بیان می‌کند: گلرنگ گیاه مقاوم به خشکی است و ارقام آن آماده است. این گیاه ارقام بی‌خار هم دارد اما کشت آن به دلیل آنکه در مقابل بقیه محصولات از نظر اقتصادی به‌صرفه نیست، محدود شده‌ است. او همچنین از تولید ارقام پنبه مقاوم به خشکی و ذرت زودرس و میان‌رس که آب کمتری برای تولید محصول نیاز دارند، خبر می‌دهد و بر این باور است که تحقیقات، با قدرت تولید محصولات مقاوم به خشکی را پیگیری می‌کند.

خشکسالی در ایران واقعیتی است که برای فائق آمدن به بحران‌های ناشی از آن باید برنامه‌ریزی دقیق و حساب شده‌ای داشته باشیم. کشت بذرهای هیبرید ایرانی عقیم در مزارع پنبه -که تشکیل قوزه و تولید محصول در مزرعه را با مشکل مواجه می‌کند- هر سال خسارات اقتصادی زیادی به تولیدکنندگان وارد می‌کند.

این مسأله میزان تولید پنبه در کشور را کاهش داده و مقدار زیادی آب را تلف می‌کند زیرا کشاورزان مجبور هستند ساقه‌های پنبه‌ای که به بار ننشسته را شخم زده و به زمین بازگردانند. برای جلوگیری از تعطیلی کشاورزی و فائق آمدن بر بحران آب، بخش تحقیقات باید خیلی فعال‎تر از گذشته وارد عمل شده و گونه‌های مقاوم به خشکی با راندمان مناسب به کشاورزان معرفی شود تا از افزایش بیشتر سطح زیر کشت برای بهبود درآمد کشاورزان جلوگیری شود.

منبع: روزنامه ایران