سهم آب مصرفی بخش کشاورزی چقدر است؟

بیکی در ابتدای این گفت‌وگو به سئوال ایانا مبنی براقدامات مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی اتاق بازرگانی ایران دربخش کشاورزی، اینگونه پاسخ داد: سال 90 که عنوان کشاورزی به  اتاق بازرگانی اضافه شد و اتاق بازرگانی صنایع و معادن و کشاورزی ایران نام گرفت بواسطه تکلیف قانونی که مجلس برعهده اتاق بازرگانی قرار داده بود، اتاق موظف شد مطالعات خود را در زمینه کشاورزی و آب گسترش و دراین باره به دولت مشورت دهد.براین اساس، باید دفتر موقت آب و کشاورزی به مدت سه سال در اتاق بازرگانی ایران تشکیل می‌شد تا در نهایت تبدیل به مرکز ملی راهبردی کشاورزی شود اما شش ماه زودتر از موعد در نیمه دوم سال 93 آغاز به کار کرد و درمواردی نیز موثر واقع شد. یکی از این موارد که مصوبه ریاست جمهوری هم داشت، طرح فدک بود؛ طرحی که برداشت بیش از حد منابع زیرزمینی را برای توسعه کشت فراهم می‌کرد.درهمین زمینه مرکز مطالعات اتاق بازرگانی با نامه‌نگاری‌ها و رایزنی‌ها با دفتر مقام معظم رهبری،  کارگروهی تشکیل داد که درنهایت رای به توقف طرح داد. پروانه‌دار کردن چاه‌های غیر‌مجاز در سال 88 طرح دیگری بود که از سوی این مرکز انجام شد. درآن زمان کمیسیون‌های موجود در اتاق بازرگانی تلاش کردند تا مقدمات این کار فراهم شود برای همین هم با توجه به رایزنی‌‌های انجام شده و مرزهایی که در شورای نگهبان گذاشته شد، قرار براین شد تا این چاه‌ها عمومیت پیدا نکند. در مورد سد گتوند نیز بیانیه‌های زیادی منتشر شد . همه این موارد دست به دست داد تا مقدمات تشکیل مرکز فراهم شود.

او بابیا‌ن‌اینکه مرکز مطالعات راهبردی کشاورزی، مرکزمستقلی است که ذیل  اتاق ایران فعالیت می‌کند، گفت:این مرکز که در زمینه آب و کشاورزی فعالیت می‌کند، به صورت هیات امنایی و مستقل غیر انتفاعی است. از آنجا که کارهای فنی برعهده دولت است، این مرکز در فعالیت‌های راهبردی و مواردی که وزاتخانه‌های نیرو و کشاورزی و دیگر ارگان‌ها نیاز به مشوت دارند ورود می‌کند. به عنوان مثال؛ در بحث آب‌های زیرزمینی فعالیت‌های زیادی از سوی این مرکز انجام شده است. در مورد دشت‌های بحرانی و ممنوعه مطالعات زیادی درباره سطح افت منابع زیرزمینی انجام شده است.این درحالی است که هم‌اکنون تعداد این دشت‌ها از 360 به 400 دشت رسیده است که اجازه برداشت از آنها وجود ندارد. هرچند افت سطح آب زیر زمینی از اهمیت زیادی برخوردار است اما مساله‌ مهم برای این مرکز این است که افت سطح منابع زیرزمینی چه آثاری بر وضعیت اجتماعی ، اقتصادی و فضای کسب‌وکار دارد. برای همین نیز در استان‌هایی که وضعیت منابع آب زیرزمینی‌شان بحرانی بود، حداقل یک دشت به صورت  پایلوت انتخاب و مطالعات مورد نظر دراین باره انجام شد.علاوه براین، در بهمن ماه 93 همایشی با عنوان بحران منابع آب زیرزمینی برگزار و نتایج آن به اشتراک گذاشته شد. این کنفرانس منجر به انتشار بیانیه 11 بندی شد که به تمام ارگان‌های ذیربط از جمله کشاورزی،نیرو،مجلس،مجمع تشخیص مصلحت نظام ارسال شد و بازخوردهای خوبی بدست آمد تا جایی که با پیگیری‌های وزارت نیرو،تفاهم‌نامه‌ای با عنوان تعادل‌بخشی بین این وزارتخانه و مرکز در جهت کمک به طرح تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی منعقد شد.

او در پاسخ به این سئوال که وزارتخانه‌های نیرو و کشاورزی چقدر براساس مطالعات مرکز پیش رفته‌اند، توضیح داد: از آنجا که کار این مرکز ارائه مشورت است درابتدا با مشکلات زیادی روبرو بود اما به مروز زمان و در سال‌های اخیر با توجه به اعتمادسازی‌های انجام شده‌ رویکرد وزارت نیرو و کشاورزی تغییر کرده است. به‌عنوان مثال؛ اگر درابتدا به مباحثی درباره خصوصی سازی صنعت آب توجهی نمی‌شد، با مطالعات گسترده‌ای که از سوی مرکز انجام شد، دبیرخانه دائمی خصوصی‌سازی به دبیری اتاق و ریاست سازمان برنامه‌وبودجه در زمان وزیر نیروی وقت تشکیل و ابلاغ شد. همچنین نظام‌نامه‌ای بین مرکز، وزارت نیرو، جهاد کشاورزی و سازمان برنامه وبودجه نوشته و قرار شد پروژه‌های اجرایی و قابل انجام، در مورد خصوصی‌سازی صنعت آب ارائه شود.

او به یکی دیگر از اقدامات مرکز اشاره کرد و گفت: قبل از درگیری کشاورزان اصفهان و یزد بر سر حقابه در بهار 91 ، مرکز مطالعات راهبردی کشاورزی وآب اتاق ایران چنین پیش‌بینی را کرده بود حتی دراین باره به دولت هشدار داده بود و گزارشی هم برای وزارت نیرو و استان‌ها ارسال کرده بود اما کسی این هشدارها را جدی نگرفت.

بیکی با تاکید براینکه وضعیت کشور به لحاظ منابع آب فراتر از بحران است، گفت: مرکز همیشه به دنبال وفاق ملی برای خروج کشور از بحران آب بوده است. تا جایی‌که به مدت سه سال پیاپی بزرگداشت 13 اسفند را که در فرهنگ باستانی ما نوروز آب‌ها است با همکاری و مشارکت تمامی ارگان‌هایی که با آب سروکار دارند جشن می‌گیرد.

او با اشاره به اینکه بحث مالکیت منابع آب و وضع قوانین بر عهده وزارت نیرواست، افزود: وزارت جهاد کشاورزی اما می‌تواند با مدیریت بهتر بهره‌وری را افزایش دهد و در این راستا سیاست‌هایی را اتخاذ کند که کاهش مصرف آب اتفاق بیفتد.

*مصرف آب کشاورزی

او دربخش دیگری از صحبت‌هایش با اشاره به میزان مصرف آب کشاورزی از منابع کشورگفت: براساس آخرین آمار و اطلاعات مدیریت منابع آب؛ منابع آب تجدیدپذیر داخلی حدود 110 میلیارد متر مکعب و میزان ورودی از کشورهای مجاور حدود 4 میلیارد متر مکعب است.همچنین میزان آب تجدیدپذیر کشور 114 میلیارد متر مکعب است که از این میزان حدود 98 میلیارد متر مکعب برداشت برای مصارف مختلف و حدود 87 میلیارد متر مکعب برداشت برای مصارف کشاورزی است که میزان برداشت از آبهای سطحی حدود 40میلیارد متر مکعب و 48 میلیارد متر مکعب آب زیرزمینی برای مصارف کشاورزی است.

بیکی اضافه کرد: این ارقام نشان می‌دهد که عمده مصرف کشاورزی آب زیرزمینی است. همچنین مصرف آب خالص در بخش کشاورزی در بازه 65 تا 70 میلیارد متر مکعب است.

به گفته او؛ ‌یکی از مشکلاتی که در کشور وجود دارد این است که همیشه میزان برداشت از منابع و نه مصرف در اعداد وارقام ثبت می‌شود.در حالی‌که میزان مصرف و برداشت متفاوت است. مساله‌ای که وزارت نیرو و کشاورزی نیز با آن دست به گریبانند.از نگاه وزارت نیرو؛ مصرف آب کشاورزی 90 میلیار مترمکعب است در حالی‌که وزارت کشاورزی عنوان می‌کند مصرف آب دراین بخش حدود 60 ملیلیارد متر مکعب است.در صورتی‌که براساس مصرف خالص، اعداد یکی است و با هم اختلاف چندانی ندارد.

بیکی این را هم توضیح داد که در کشورهایی مثل ایران که متکی بر کشاورزی هستند اگرچه سهم کشاورزی در تولید ناخالص داخلی کم است اما کشاورزی سهم عمده‌ای در اشتغال کشور دارد و طبیعی است که مصرف آب بالا باشد اما مساله‌ای که وجود دارد این است که باید مصرف آب دربخش کشاورزی را مدیریت کنیم.

*بهر‌ه‌وری مصرف آب  

او درباره بهره‌وری مصرف آب کشور نیز اضافه کرد: بهره‌وری کل مصرف آب کشور در سال 87، 800گرم بود در سال 97به 1320 گرم افزایش یافت که به‌نوبه خود رشد قابل‌توجهی است.

او همچنین با اشاره به راهکارهای کاهش مصرف آب افزود: یکی از راهکارهایی  که می‌تواند به کاهش مصرف آب و افزایش استفاده از منابع آب کمک کند، بحث افزایش بهره‌وری است که دراین میان وزارت جهاد کشاورزی در سال‌های اخیر اقدامات زیادی را برای تحقق این امر انجام داده و به پیشرفت‌های قابل‌توجهی دست یافته است.

بیکی ممنوعیت کشت برنج در استان‌‌های غیرشمالی را راهکار دیگری بری مدیریت مصرف آب برشمرد و توضیح داد: مشابه این سیاست در کشور مصر نیز دنبال می‌شود  و به نفع کشور است.

او با تاکید براینکه استان‌های شمالی فقط پتانسیل کشت برنج را دارند، گفت: کشت برنج در استان‌هایی چون اصفهان که با محدودیت منابع آبی روبر است،‌ به هیچ‌عنوان نباید انجام شود.

بیکی سیاست ممنوعیت کاشت برنج در استان‌های غیر شمالی را مثبت ارزیابی کرد و ادامه داد: سال‌ها است که وزارت کشاورزی این سیاست را در پیش گرفته و کشت برنج را محدود به استان‌های شمالی کرده است و تلاش زیادی دراین راستا داشته است. در برخی موارد نیز وزارت نیرو تلاش کرده حقآبه را برای کشت برنج اختصاص ندهد ولی با کندی پیش می‌رود.

* آب مجازی

بیکی دراین بخش از صحبت‌‌هایش درباره آب مجازی و بیلان آن در کشور صبحت کرد. او با بیان‌اینکه آب مجازی؛ مقدار کل آب مصرفی برای محصول از ابتدا تا انتهای فرایند تولید است، گفت:مساله اصلی دراین میان که مرکز مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق بازرگانی ایران نیز برآن تاکید دارد، این است که صادرات و واردات کالاهای کشاورزی مبتنی بر آب مجازی باشد. به این معنا که کشورهایی که از لحاظ منابع آبی فقیرند و با بحران منابع آبی دست به‌گریبان هستند، محصولات پرآب را وارد و مابقی را در داخل تولید کنند. البته دراین میان امنیت غذایی کشور نیز اهمیت دارد برای همین نیز هر چقدر هم برخی کالاها پرآب باشند بازهم باید در داخل تولید شوند.

او درباره صادرات یا واردات این کالاها نیز گفت: دربحث صادرات باید دید کالاها به ازای هر کیلوگرم از صادرات کالا با توجه به آب مصرفی و دلاری که دریافت می‌شود چقدر برای کشور ارزآوری دارند.به‌‌عنوان مثال؛ کیوی بالاترین ارزآوری را برای کشور دارد. اما ارزآوری  پسته کمتر است. پسته در آب شور رشد می‌کند که محصولات دیگر قابلیت چنین رشدی را ندارند برای همین هم پسته مزیت صادراتی دارد.

بیکی همچنین با اشاره به مثبت بودن بیلان آب مجازی کشور نیز گفت: خالص آب مجازی با توجه به نوع محصولاتی که وارد می‌کنیم خیلی بیشتر از آب مجازی است که با محصولاتمان صادر می‌کنیم.

او با اشاره به اینکه بیلان آب مجازی کشور حدود 30 میلیون متر مکعب است، افزود: سیاست‌های صادرات و واردات بهتر است برمبنای آب مجازی باشد.شاید یکی از راهکارهای موجود برای افزایش بهره‌وری این است که ضایعات در بخش کشاورزی باید کاهش یابد.

ضایعات کشاورزی

وضعیت ضایعات کشاورزی یکی دیگر از مسائلی بود که بیکی به آن اشاره کرد. او با بیان‌اینکه ضایعات تولید در بخش کشاورزی از فرایند تولید تا سفره خانوار بسیار بالا است، گفت: بالابودن دور زیر مواد غذایی در کشورنه تنها باعث از بین رفتن مواد غذایی می‌شود که آب زیادی هم به همراه آن هدر می‌رود. براساس مطالعات انجام شده توسط مرکز هدررفت آب مصرفی ناشی از ضایعات مواد غذایی بعد از چرخه تولید تا بازارهای محلی حدود 9.3 میلیارد متر مکعب است. این میزان مصرف آب شرب یک سال کشور است که حتی اگر 50 درصد هم کاهش یابد صرفه‌جویی زیادی در مصرف آب می‌شود.

*کاشت هندوانه

بیکی در بخش دیگری از صحبت‌هایش به مصرف بالای آب برای کاشت هندوانه و مباحث مطرح شده درباره واردات آن به جای کاشت اینگونه پاسخ داد: برخلاف اظهارات برخی‌ها مصرف آب برای کاشت هندوانه بالا نیست. چرا که مصرف ناخالص آب کشاورزی برای هندوانه حدود 12 هزار و500 متر مکعب در هکتاراست و الزامی است در جاهایی که بهره‌وری پائین است نباید کاشت شود.

او با بیان‌اینکه اولویت تخصیص منابع آب با شرب،‌ محیط زیست،صنعت و کشاورزی است، گفت: کشاورزی آخرین بخش برای تخصیص منابع آبی است. بنابراین اینگونه نیست که به دلیل کاشت هندوانه،  دسترسی مردم به آب شرب محدود شده باشد.

بیکی به اقدامات شرکت آب و فاضلاب برای تامین آب شرب برخی روستاها نیز اشاره کرد و افزود: این شرکت در سال‌های گذشته به ویژه تابستان امسال در بحث آب شرب سالم عملکرد قابل توجهی داشته است اما دسترسی نداشتن برخی مناطق کشوربه شبکه آب شرب کشور به دلیل نبود زیرساخت‌های مناسب دراین بخش و نه تامین آب برای بخش کشاورزی است.

او همچنین این توضیح را داد که تامین آب شرب در اولویت توسعه‌ای هر کشوری قرار دارد.

*چاه‌های غیر مجاز

بیکی در بخش دیگری از صحبت‌هایش به تعداد و وضعیت چاه‌های غیر مجاز اشاره کرد و گفت: در کشور حدود 800 هزار حلقه چاه داریم که حدود 42 درصد از آنها غیر مجاز است.هر چند  براساس طرح تعادل بخشی،‌ وزارت نیرو عملکرد قابل قبولی برای مسدود کردن چاه‌های غیر مجاز داشته است اما مساله مهمی که وجود دارد این است که خیلی از چاه‌های غیرمجازی که مسدود شده به‌طور غیر رسمی باز می‌شود و همین موضوع خطرآفرین است.

بیکی درباره دلایل مقاومت کشاورزان برای مسدود کردن چاه‌های غیر مجاز توضیح داد: مساله اصلی دراین باره این است که وقتی چاه‌ها بسته می‌شود اشتغال جایگزینی برای آن وجود ندارد به همین دلیل کشاورزان برای  مسدود شدن چاه‌ها مقاومت می‌کنند.این درحالی است که اکنون باز شدن چا‌ه‌های غیرمجاز متداول شده است.

بیکی فرهنگسازی را دراین باره مهم خواند و تاکید کرد: مسدود کردن چا‌های غیرمجاز زمانی تاثیرگذار است که  مردم به این نقطه برسند که مسدود کردن چاه غیر مجاز به نفع خودشان است.این درحالی است که در برخی استان‌‌ها از جمله روستای قره چپق در استان آذربایجان شرقی و تاکستان قزوین مردم به صورت خودجوش اقدام به مسدود کردن چاه‌های غیر مجاز کرده‌اند.

او همچنین تاکید کرد که دولت در مسدودکردن چاه‌های غیر مجاز از جدیت زیادی برخوردار است، تا جایی که قوه قضائیه در استان‌های فارس و خراسان رضوی عملکرد قابل توجهی در مسدود کردن چاه‌های غیر مجاز در سال 95 داشته است.

اصلاح الگوی کشت

مدیر بخش آب مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی اتاق بازرگانی ایران از ضرورت اصلاح الگوی کشت صحبت کرد و با اشاره به اقدامات انجام شده دراین باره توضیح داد: از ابتدای دولت روحانی دو طرح مهم در زمینه بحران آب اجرایی شد که یکی اصلاح الگوی کشت و بهبود بهره‌وری آب و دیگری بحث تعادل‌بخشی بود که بر عهده وزارت نیرو گذاشته شد.

او با اشاره به اینکه اصلاح الگوی کشت، برعهده وزارت جهاد کشاورزی است، گفت: در طرحی که از سوی این وزارتخانه انجام شد؛‌ ضمن بررسی پتانسیل خاک منطقه ، اقلیم ، آب مصرفی  و پتانسیل  مناطق برای کشت محصولات مورد ارزیابی قرار گرفت.در سال 95 نیز با همکاری کمیسیون‌های کشاورزی استان‌‌ها،‌الگوی کشت استان‌های حاشیه کویر مرکزی مورد بررسی قرار گرفت. همچنین کمیته‌ای از مرکز راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران، کمیسیون کشاورزی استان قم،وزارت جهاد کشاورزی استان ، معاونت زراعت  و آب منطقه‌ای استان برای دو دشت ساوه و شریف آباد تشکیل شد و با کمک معاونت زراعت الگوی کشت بهینه نیز پیشنهاد شد.این طرح از ابتدای فرودین امسال در دست اجرا است.

بیکی با تاکید براینکه اصلاح الگوی کشت تاثیر زیادی در مدیریت منابع آب کشور دارد، اضافه کرد: این طرح به لحاظ منابع آبی می‌تواند موثر واقع شود اما به لحاظ عرف و قانون نمی‌توان مردم را مجبور کرد که چه محصولی بکارند.

او با اشاره‌ به‌اینکه اصلاح الگوی کشت نیازمند کار مداوم و طولانی مدت است و فرهنگسازی زیادی باید برای آن انجام شود، گفت: کسی که در استان قم باغ دارد ،نمی‌پذیرد محصولی چون کینوا بکارد. در صورتی که کشت چنین گیاهی تاثیر بسزایی در کاهش مصرف آب دارد. ضمن‌اینکه کاشت محصولاتمتناسب با هر منطقه که سبب افزایش بهره‌وری می‌شود یکی از راه‌های اصلی برای مدیریت بحران آب کشور است و در تمام دنیا انجام شده است.

کشت فراسرزمینی

بیکی دربخش پایانی صحبت‌هایش درباره تاثیرات کشت فراسرزمینی در افزایش تولید بخش کشاورزی توضیح داد: کشت فراسرزمینی در شرایطی که کشور با وضعیت بحرانی منابع آبی کشور روبرو است به کاهش مصرف آب و افزایش تولید کمک می‌کند.

او با تاکید براینکه اینکه کشت فراسرزمینی از دیرباز رایج بوده اما درسال‌های اخیر اما بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفته است، گفت: مساله مهم دراین باره این است که  کشت فراسرزمینی هر چند مزایای زیادی دارد اما باید با دقت و آگاهانه از سوی کشاورزان انجام شود. در سال‌های اخیر، برخی از کشاورزان به‌دلیل اینکه با قوانین کشورمقابل آشنا نبودند،متضرر شده‌اند.

بیکی همچنین به ضرورت مشارکت وزارت جهاد کشاورزی برای آگاهی کشاورزان از قوانین موجود برای کشت فراسرزمینی اشاره کرد و درباره اقدامات اتاق بازرگانی ایران توضیح داد: تشکلی با نام کشت فراسرزمینی دراتاق بازرگانی تشکیل شده و مطالعاتی هم دراین راستا انجام شده تا زیان‌های ناشی از اجرای آن  به حداقل برسد.

او همچنین تاکید کرد: کشت فراسرزمینی در کشوری مثل ایران که با بحران منابع آبی روبرو است، بسیار موثر است اما باید آگاهانه انجام شود چرا که در غیر این صورت مشکلاتی را به‌دنبال خواهد داشت.