محیطزیست قربانی طرحهای امنیتی خاورمیانه
موشکها منطقه را میلرزانند یا خشکسالی؟
کشتار بعدی در خاورمیانه بر سر آب خواهد بود
چند روز پیش پایگاه نظامی «طی 4» در استان حمص سوریه مورد اصابت چند موشک قرار گرفت و پنتاگون مسئولیت موشکپرانی جدید در خاورمیانه را نپذیرفته است.
اما ترامپ پس از حمله شیمیایی به شهر دوما در حساب کاربری توییتر خود نوشته بود: «اسد، روسیه و ایران بهای سنگینی پرداخت خواهند کرد.» هرچند او در جریان مبارزات انتخاباتی خود این امید را به وجود آورد که با کاهش تنش میان مسکو و واشنگتن، جو اضطرابآلود خاورمیانه، بهخصوص در سوریه به سمت آرامش پیش برود و احتمالاً با وساطت دو قدرت بزرگ، عربستان و ایران نیز درهای مذاکره را با یکدیگر باز کنند.
او در اولین کنفرانس خبری خود بعد از ورود به کاخ سفید، بارها جملات «خوب خواهد شد» و «فوقالعاده خواهد بود»، «اگر ما بتوانیم با روسیه کنار بیاییم» را تکرار کرد. چیزی که تاکنون کوچکترین نمایی هم از آن وجود خارجی ندارد.
طعم قراردادهای جذاب کارتلهای اسلحه میان بن سلمان و غرب راه را برای آتشبس سیاسی در خاورمیانه بسته است؛ اما در این اوضاع غریب در منطقه، بروس ریدل خبرنگار ارشد المانیتور نوشته است: «اگر فردا صبح از خواب بیدار شویم و ببینیم خاورمیانه موشکهایش را در دریا ریخته بازهم خبری از صلح نخواهد بود، زیرا سالها بیثباتی در منطقه محیطزیست را به نابودی کشیده است.»
بحران آب یا امنیت؟
کشورهای خاورمیانه توسعه موشکی را با شعار افزایش امنیت انجام میدهند. اما آیا تجهیز نظامی باوجود بحرانهای متعدد محیط زیستی ازجمله خشکسالی بهتنهایی میتواند امنیت کشورهای منطقه را حفظ کند؟ پاسخ منفی است.
بر اساس آمار بانک جهانی که در سال 2008 منتشرشده، درمییابیم میزان سهم آب سرانۀ ساکنان منطقۀ خاورمیانه از سرانۀ سالانه از 1045 مترمکعب در سال 1997 میلادی به 740 مترمکعب در سال 2015 کاهشیافته و این امر بسیار شوک برانگیز هست و قطعاً در آینده با توجه به افزایش نرخ رشد جمعیت و همزمان کاهش یافتن منابع و نیز افزایش آلودگیهای آن، شاهد بدتر شدن اوضاع در این زمینه خواهیم بود.
باید توجه داشته باشیم هماکنون مهمترین رود تأمینکنندۀ خلیجفارس یعنی اروندرود از آلودهترین رودهای منطقه است. بنابراین آلودگی رودها جدای از تخریب منابع آب و منحرف کردن آن بهویژه ایجاد سدسازی، از اصلیترین معضلات و تهدیدات امنیتی و ژئوپلیتیکی در آیندۀ منطقه خاورمیانه خواهد بود که در کنار آن بحران آب، بحران و تخریب خاک هم و همچنین فرسایش خاک را به دنبال خواهد داشت.
بازی امنیتی با محیطزیست
میزان بارشها طی 5 سال گذشته در خاورمیانه کاهش چشمگیری داشته است. دولت ترکیه سعی میکند تا از کمبود آب نهایت استفاده را ببرد و جمعیت شهرهای کردنشین را کنترل کند. پروژه عظیم سد آتاترک تأثیر مستقیم در جابجایی جمعیتی مناطق کردنشین ترکیه دارد. در جنوب شرقی ترکیه در امتداد مسیر رود فرات به سوریه و عراق تغییرات جمعیتی بهصورت چشمگیر رویداده است. ترکها با بستن مسیر رودخانه، آب را به سوی سدها منحرف کردهاند و علاوه بر آنکه میخواهند صنعت پررونق تولید برق را به سود برسانند، بخشی از شهرهای کردنشین را زیرآب برده و بخش دیگری را با خشکسالی روبهرو کردهاند.
البته ترکیه تنها کشوری نیست که با برهم زدن شرایط زیستمحیطی سعی در تفرق جمعیتی دارد.
در گذشته و پیش از آغاز جنگ ایران و عراق بخش زیادی از مناطق جنگی بهویژه منطقۀ شلمچه، از نخلستانهای زیبا و باشکوهی برخوردار و دارای پوشش گیاهی بود اما هماکنون عاری از هرگونه پوشش گیاهی است.
این تخریب و آلودگی منابع ناشی از انواع بمباران شیمیایی عراق علیه ایران بود و آلودگی خاکها بهگونهای است که با گذشت سالیان زیاد از جنگ، همچنان خاک این مناطق قابلیت کشاورزی، باغداری و درختکاری را از دست دادهاند و فاقد قدرت باروی و زندگی و حیات جانوران و گیاهان هستند. این اتفاق باعث شده مهاجرت ناگزیر بهسوی مناطق مرکزی ایران افزایش یابد. تحلیلگران حوزه کشاورزی معتقدند بحرانهای معیشتی ناشی از آلودگی آب و تخریب منابع طبیعی قطعاً نارضایتیهای اجتماعی را به دنبال خواهد داشت و نارضایتیهای اجتماعی، نارضایتی امنیتی را در پی دارد.
آینده سیاست محیط زیستی در خاورمیانه
عربستان سعودی اولین قدمها را برای حفظ محیطزیست برداشته است. در صحرای عربستان قرار است یک پروژه انرژی خورشیدی به ارزش ۲۰۰ میلیارد دلار فعالیت خود را آغاز کند.
کارشناسان محیطزیست اعتقاد دارند جایگزینی انرژی، نقش مؤثری در کنترل بحران خشکسالی خواهد داشت. البته پیشازاین ایرانیها نیز خبر از امضای یک قرارداد با یک شرکت نروژی در استفاده از انرژی خورشیدی را داده بودند و مصریها هم یک پارک بزرگ خورشیدی در جنوب مصر افتتاح کردهاند. اما طرحهای محیط زیستی بهتنهایی نمیتواند منطقه را نجات دهد.
سال 1384 هنگامیکه حسن روحانی بهعنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی به دنبال راهحلی برای پرونده هستهای ایران بود، در سفر به پاریس خطاب به اروپاییها میگوید: «شما میتوانید بهسادگی مشکلات خاورمیانه را حل کنید اما تلاشی نمیکنید.»
پاسخ گرهارد شرودر به روحانی جالبتوجه است. او گفت: «ایران یا همسایگانش را ساکت کند یا قانع» اما به نظر میرسد کشورهای خاورمیانه نمیتوانند یکدیگر را ساکت کنند.
حمله عربستان به یمن یا پرتاب موشک حوثی به عربستان یا تک و پاتکهای متعدد در سوریه، لبنان و قطر نشان میدهد موشکها برگ نهایی بازی نخواهد بود. کشورهای خاورمیانه باید یکدیگر را «قانع» کنند. خشکسالی، فقر و بحران محیطزیست نیاز به همکاری چندجانبه میان همسایگان دارد. مذاکره و تشکیل گروههای مشترک میتواند «حیات» را در خاورمیانه تضمین کند. رهبران خاورمیانه بهخوبی میدانند آن چیزی که منطقه را به لرزش درمیآورد موشکها و قراردادهای رنگارنگ نظامی نیست بلکه کشتار بزرگ بعدی در خاورمیانه بر سر آب خواهد بود.
پدیدآورنده: حمیدرضا عظیمی
منابع:
نقش تخریب محیط زیست بر آینده چالش های امنیتی خاورمیانه/مهرداد سنجری
امنیت ملی و دیپلماسی هسته ای/حسن روحانی
دیدگاه تان را بنویسید