دی‍پلماسی خشکسالی میان ایران و آمریکا

در حال‌حاضر دیگر خبری از فلامینگو و میگوی آب‌شور در این دریاچه نیست. دریاچه ارومیه به‌عنوان منبع اصلی ذخیره بیوفسفر در حال خروج از فهرست یونسکو قرار دارد و حتی دیگر گردشگران برای حمام‌درمانی هم به پهنه ساحلی این دریاچه نمی‌روند.

اگر این روزها سری به دریاچه ارومیه بزنید تنها اثر باقی‌مانده صخره‌ها و لاشه‌های زنگ‌زده، قایق‌هایی است که سر در خاک فروبرده‌اند. مناظر بی‌رنگ و بی‌روح در کنار مزارعی با خاک نابارور، یادگار دوران طلایی دریاچه ارومیه است. میراث ارومیه حالا گردوغبار نمکی ناشی از وقوع طوفان‌ها در منطقه است که ریه اهالی را آزار می‌دهد و شهرهای اطرافش با 1.5 میلیون جمعیت را تهدید می‌کند. در حال حاضر میزان شوری آب ارومیه هشت برابر اقیانوس‌هاست و تنها باکتری‌ها و جلبک‌های قرمزرنگ امکان رشد در آن را دارد.

باید پرسید چه اتفاقی بر سر این دریاچه زیبا آمده است؟ پژوهشگران معتقدند تغییرات آب و هوایی و افزایش گرمای هوا، سرعت تبخیر را افزایش داده اما این تنها بخشی از داستان است.

مهندسان و کارشناسان آبخیزداری می‌گویند: «احداث هزاران چاه غیرقانونی و توسعه غیرفنی پروژه‌های سدسازی و کشت بی‌رویه محصولاتی چون سیب، گندم و آفتابگردان نقش بسیار زیادی در نابودی دریاچه ارومیه داشته است.»

کارشناسان اعتقاد دارند دریاچه ارومیه دچار سندروم «دریای آرال» شده است. در زمان‌های دور آمودریا، یکی از دو رودخانه بزرگ آسیای مرکزی، به دریای خزر می‌ریخت؛ بعدها مسیر آن تغییر کرد و به‌سوی دریاچه آرال روانه شد؛ اما با کانال‌کشی‌هایی که برای کشاورزی در منطقه صورت گرفت، دریاچه آرال که زمانی یکی از بزرگ‌ترین دریاچه‌های جهان محسوب می‌شد، در آستانه خشک شدن کامل قرار دارد. خشک شدن دریاچه آرال یکی از بزرگ‌ترین فجایع زیست‌محیطی کره زمین به شمار می‌رود.

از سوی دیگر هنوز شواهدی از کانال «اوزبوی» که امروزه در جنوب شرقی ترکمنستان است٬ وجود دارد. نشانه‌ها حاکی از آن است که حدود چهار هزار سال پیش این منطقه از نظر کشاورزی بسیار غنی بوده، اما اکنون این منطقه تبدیل به یک بیابان شده که نگرانی‌های زیادی را به وجود آورده است. بسیاری بر این اعتقادند که سوءمدیریت منابع آبی و تغییرات آب‌وهوا می‌تواند سایر بخش‌های آسیای مرکزی را نیز به مناطق بیابانی تبدیل کند.

به نظر می‌رسد به‌تازگی و سرانجام صدای خشک شدن دریاچه ارومیه به تهران نیز رسیده است. حسن روحانی رئیس‌جمهور ایران وعده داده تا سقف پنج میلیارد دلار برای بهسازی ارومیه در نظر بگیرد. سیاست‌های جدید دولت ایران بهره‌وری در دستگاه‌های آبیاری و کاهش تولید محصولات کشاورزی در این منطقه است.

نکته جالب آنکه با وجود روابط تیره‌وتار میان ایران و آمریکا، این دو کشور مبادلات علمی را در مورد احیای دریاچه ارومیه انجام داده‌اند. آمریکایی‌ها تجربه مشابهی را درباره دریاچه نمکی یوتا داشته‌اند و در جلساتی که از سال 2016 توسط آکادمی علوم و مهندسی ارواین آغاز شده، دانشمندان دو کشور هم مطالعات مشترکی را حول محور دریاچه ارومیه آغاز کرده‌اند.

آن‌ها به مطالعه تطبیقی خشک‌سالی‌های چندساله و مطالبات جمعیتی در آمریکا پرداخته و به دنبال یک مدل‌سازی از روش‌های احیای مناطق خشکی‌زده آمریکا هستند تا بتوانند با کمک آن متدهایی را در دسترس پژوهشگران ایرانی قرار دهند.

امیر آقاکوچک پژوهشگر دانشگاه کالیفرنیا در این زمینه می‌گوید: ‌اگر همین خشک‌سالی‌ها در آینده ادامه پیدا کند، پیامدهای بسیار شدیدتری دارد. می‌توانیم با درس‌هایی که از خشک‌سالی آمریکا گرفته‌ایم راه چاره‌ای برای ایران پیدا کنیم./