شوری خاک سالانه 1/5 میلیون هکتار از اراضی زراعی را از باروری و تولید محصول خارج می سازد

به مناسبت"روز جهانی خاک"، خبرنگار ایانا در استان البرز مصاحبه با هادی اسدی رحمانی رئیس مؤسسه تحقیقات خاک و آب  وزارت جهاد کشاورزی را ترتیب داده است.

متن مصاحبه به شرح ذیل می باشد:

لطفاً مختصری از دلایل نامگذاری روز جهانی خاک را بیان کنید.

 هر ساله روز ۵ دسامبر را با هدف فرهنگ‌سازی برای اهمیت خاک سالم و مدیریت پایدار منابع خاک، مراسمی در سراسر دنیا برگزار می گردد. اصولاً روزها و هفته های جهانی فرصت هایی برای آموزش عمومی در مورد موضوعات مورد علاقه، بسیج اراده همگانی و جلب مشارکت مسئولین سیاسی برای رسیدگی به مشکلات و جشن گرفتن برای تقویت دستاوردهای بشریت است. سابقه روز جهانی خاک به سال ۲۰۰۲ و پیشنهاد اتحادیه بین المللی علوم خاک و گرامیداشت پادشاه تایلند بر می گردد.

 چرا امسال، شعار شوری را در نظر گرفته اند؟

برای روز جهانی خاک امسال شعار " توقف شوری خاک، افزایش بهره وری خاک" مطرح نموده اند. خاک در مقیاس زمانی بشری منبعی تجدید ناپذیر است لذا بایستی بشر تمامی توان خود را برای حفظ و نگهداری خاک در جهت بهره‌برداری پایدار خاک به کار ببندد. شوری خاک دومین عامل اصلی تخریب اراضی پس از فرسایش خاک بر شمرده می شود. نگاهی به سابقه فروپاشی تمدن های کهن حاکی از تاثیر منحصر به فرد شوری است. تمدن های بین النهرین از جمله آنهاست.

نگاهی به اطراف و توجه به سوابق برای بسیاری از ما حکایت از گسترش شور شدن اراضی در کشور دارد. بررسی کیفیت آب های آبیاری هم حکایت از افزایش شوری آب دارد. با عنایت به موارد فوق و اهمیت آن در سال جاری موضوع شوری مورد توجه قرار گرفت.

شوری خاک به دلیل تأثیر منفی آن بر بهره‌وری و پایداری کشاورزی، یک مسئله مهم جهانی است مشکلات شوری خاک در هر شرایط اقلیمی رخ می دهد که ارتباط بین انسان و شوری قرن‌هاست که وجود داشته و سوابق تاریخی نشان می‌دهد که بسیاری از تمدن ها به دلیل افزایش شوری اراضی کشاورزی سقوط کردند که مشهورترین نمونه آنها بین النهرین (عراق کنونی) است. شوری خاک با کاهش کیفیت خاک موجب تضعیف و تحلیل منابع پایه می‌گردد.

شوری خاک در بیش از ۱۰۰ کشور جهان پویا و در حال گسترش است هیچ قاره ای کاملاً عاری از شوری نیست و پیش‌بینی می‌شود که شور شدن خاک ها در سناریوهای تغییر اقلیم و آینده افزایش یابد که دلیل آن بالا آمدن سطح دریا و تأثیر آن بر نواحی ساحلی و افزایش دما است که قطعاً منجر به افزایش تبخیر و شور شدن بیشتر خاک ها می شود.

توجه کنیم که در گذشته امکان مهاجرت اقوام و قبیله ها وجود داشت اما امروز دیگر تقریباً برای مهاجرت از منطقه با خاک های تخریب شده را نداریم و به همین دلیل هم رهبر معظم انقلاب در حفاظت از خاک تأکید ویژه نمودند.

 لطفاً در مورد شوری و شیرینی خاک در کشاورزی توضیح بیشتری بدهید.

شوری خاک در حقیقت غلظت نمک های محلول در آب خاک (عمدتاً کلرید سدیم) است. وقتی میزان این نمک ها در لایه سطحی خاک از میزانی بالاتر رود که تولید محصول کشاورزی، سلامت محیط زیست و رفاه اقتصادی تحت تأثیر قرار گیرد؛ می‌گوییم آن خاک متأثر از نمک است به طور کلی خاک­های متاثر از نمک شامل خاک های شور (غلظت بالای املاح، واکنش خاک کمتر از 8/5 و غلظت کم سدیم، معمولاً سفید رنگ) خاک های سدیمی/ قلیایی (غلظت بالای نمک سدیم با واکنش بیش از 8/5 ، تیره رنگ) و خاکهای شور و سدیمی (غلظت بالای املاح و سدیم و واکنش حدود 8/5، تیره).

اما عبارت خاک شیرین یا آب شیرین که گاهی توسط فعالان بخش کشاورزی هم مطرح می‌شوند چندان درست نیست زیرا شیرینی، ما را به یاد قند و شیرینی می‌اندازد که مناسب نیست بهتر است بگویم غیر شور.

دلایل شور شدن خاک ها چیست؟

دلایل زیادی برای تجمع نمک ها در خاک وجود دارد که از جمله آنها می‌توان هوادیدگی سنگ ها و مواد مادری آبیاری با آب های شور و لب شور، پیش روی سفره‌های آبی زیرزمینی، شور شدن به دلیل برداشت بی رویه منابع آب غیر شور، زهکشی نامناسب و بالا آمدن سطح آب زیرزمینی، استفاده بیش از حد از کود ها (کودهای شیمیایی و حیوانی) ذکر نمود. برای نمونه در خاک های دارای سطح ایستابی بالا و زهکشی محدود شده در نتیجه تبخیر آب سطح خاک، آب های لایه های پایینی در اثر صعود مویینه حرکت کرده و با تبخیر نمک در سطح خاک باقی می‌ماند و شوری خاک افزایش می‌یابد.

وضعیت شوری در کشور چگونه است؟

 همانطور که ذکر شد کشور ما نیز از جمله کشورهایی است که با کمبود منابع آب مناسب و خاک روبرو است. زیاد بودن تبخیر از سطح خاک (حدود ۲۰۰۰ میلیمتر در سال) بارندگی کم (حدود ۲۵۰ میلی‌متر در سال) آبیاری با آب دارای کیفیت نامناسب و ... باعث به وجود آمدن خاک های شور زیادی شده است.

 در مورد خاک های کشاورزی تحقیقات و گزارشات محققان این مؤسسه نشان داده است که از کل اراضی کشاورزی آبی کشور 6/8 میلیون هکتار مبتلا به درجات مختلف شوری هستند. براساس اطلاعات استخراج شده از نقشه منابع و استعداد خاک های ایران، خاک های دارای شوری کم تا متوسط در کوهپایه های زاگرس و البرز واقع شده‌اند. اراضی دارای مشکل شوری شدید را به طور عمده در فلات مرکزی (استان یزد و اصفهان) در شهرهای ساحلی جنوب بوشهر و هرمزگان و جلگه خوزستان می توان یافت همچنین در استان گلستان، جنوب خراسان رضوی، شمال خراسان جنوبی و سیستان گسترش بالایی دارند.

برای کنترل و توقف گسترش شوری چه باید کرد؟

 درخصوص خاکهای شور بایستی به چند نکته توجه کرد: اول آنکه همه بایستی با هم افزایی و هماهنگی تمامی ذینفعان توسعه منابع خاک شور متوقف گردد. شایان ذکر است که در بحث شوری بایستی خاک و آب را جدا و منفک از یکدیگر حساب نمود. برداشت بی رویه منابع آب، افت شدید سطح ایستابی و کاهش کیفیت منابع آب را به همراه داشته است. شدت این مسئله به حدی است که به نظر می‌رسد فرصت‌های بسیاری برای جبران آن از دست رفته است.

 اما به هر حال برای توقف گسترش شوری لازم است تا مدیریت جامع آب و خاک را در هر یک از حوزه‌های آبخیز اجرا نمود. نمی‌توان با برداشت بی رویه آب های زیرزمینی باعث پیش ‌روی جبهه های آب شور زیرزمینی شد و شاهد گسترش شوری منابع آب و خاک نبود؛ نمی‌توان منابع آب شور را بدون زهکشی مناسب مصرف کرد و شاهد شور شدن خاک آن نبود.

در بهره‌برداری از خاک های متاثر از نمک نیز بایستی به چه مواردی باید توجه شود؟

 طی هزاران سال در هر منطقه‌ای مردم آن با توجه به نگرش خود به محیط به یک هماهنگی و توازن نسبی رسیده اند؛ لذا شایسته است تا در مدیریت شوری، توجه کافی به  دانش بومی داشته و آنها را با شرایط امروزی به کار بست.

 بهبود کیفیت آب آبیاری، برنامه‌ریزی و مدیریت آب (دور و عمق) مدیریت آبشویی، مدیریت خاک ورزی (شخم عمیق و زیر شکنی بستر کشت) و زهکشی، مدیریت آب باران، انتخاب گونه و رقم، مدیریت به زراعی و به باغی از جمله روش های مدیریتی کشت و کار در شرایط شور هستند. این موارد از سالیان گذشته مورد توجه بوده و با پیشرفت علم و فناوری، امروزه گزینه های متنوع تری برای رسیدن به آنها با سرعت بالاتر و اقتصادی تر فراهم شده است. اما در گام نخست، لازم است تا همگان زیست با چالش شوری خاک و آب را بپذیرند. هر چند سامانه های شوری زدایی (شیرین سازی) منابع آب شور وجود داشته و در مواردی نیز در حال گسترش هستند و یا منابع خاک بسیار شور و سدیمی نیز اصلاح و بهسازی می شوند اما گام بعدی در مدیریت کلان، تمرکز بیشتر به گسترش و تشدید شوری و به کار بستن راهکارهای جلوگیری از آن است.

 توجه به مسئله شوری نیازمند نگاهی همه جانبه و سیستمی در مقیاس کرت تا حوزه آبخیز می باشد. انجام پروژه های متنوع و متعدد و لزوم توجه به ارزیابی پیامدهای زیست محیطی (EIA) و ارزیابی زیست محیطی راهبردی (SEA) را بیش از پیش نشان می‌دهد.

 مدیریت آب و هوا یکی از ارکان مؤثر بر شوری زائی و شوری زدایی خاک مطرح است. لزوم افزایش کارایی در آبیاری و نیز آبشویی خاک ها بایستی مورد توجه قرار گیرد.

 از شورورزی صحبت شد می توانید در مورد آن اطلاعاتی را ذکر کنید؟

شورورزی عبارت است از کشاورزی پایدار در محیط های شور به این معنی که شورورزی یک فناوری با رویکرد زیست محیطی و به منظور بهره‌برداری اقتصادی و پایدار از منابع خاک و آب خیلی شور می باشد به عبارت دیگر شورورزی عبارت است از فعالیت‌های کشاورزی سودآور و پیشرفته با استفاده از خاک و آب شور با هدف دستیابی به عملکرد بیشتر از طریق کاربرد پایدار و یکپارچه از منابع ژنتیکی (گیاهان، حیوانات، ماهی ها، حشرات و میکروارگانیسم ها) که نیاز به روش های هزینه بر اصلاح خاک را مرتفع می‌کند. به بیان ساده تر شورورزی، بهره برداری پایدار از محیط های شور برای تولید محصولات اقتصادی (کشاورزی و صنعتی) است. شورورزی علمی معطوف به 2 اصل بنیادین است؛ اولاً این نوع کشت با منابعی از آب و خاک صورت می گیرد که تولید سایر محصولات رایج با استفاده از آنها یا امکان پذیر نبوده و یا اقتصادی نیست و ثانیاً بهره‌برداری اقتصادی از این منابع با تکیه بر پایداری زیست محیطی انجام می‌پذیرد. گیاهان شور زیست نیز گیاهانی هستند که با شرایط زیستگاه‌های طبیعی شور سازگاری یافته و از طریق یکی از سازوکارهای کاهش ورود نمک به گیاه و یا کاهش غلظت نمک در سیتوپلاسم، عملکرد اقتصادی و پایداری دارند.

فعالیت ها و برنامه‌های مؤسسه تحقیقات خاک و آب در مدیریت شوری خاک چیست؟

 موسسه تحقیقات خاک و آب با سابقه ترین و بزرگترین موسسه تحقیقاتی کشور در عرصه و خاک و آب به شمار می‌رود که از زمان تأسیس خود فعالیت های بسیاری را انجام داده است که از همان ابتدا با شناسایی خاک های متاثر از نمک و اصلاح و احیا خاک های شور و سدیمی همراه بوده است. در ادامه نیز محققان ما در بخش ستادی و مراکز استانی به پژوهش های مختلفی از جمله مدیریت آب و خاک شور، بررسی تحمل به شوری گونه ها و ارقام مختلف زراعی، مدیریت به­زراعی و به باغی خاک های شور، مدیریت حاصلخیزی خاک های متأثر از شوری اجرا گردیده که اکنون نیز در حال انجام است.

 در چند سال اخیر برنامه راهبردی مدیریت خاک های متأثر از شوری را در حال انجام دارد. از جمله دیگر فعالیت ها بررسی کیفیت خاک های کشاورزی است که شوری و پارامترهای مرتبط با آن در خاک به عنوان یکی از ویژگی های مهم کیفی خاک مورد بررسی و پایش قرار می گیرد؛ در این راستا همکاری های ملی و بین المللی با سایر مؤسسات و دانشگاه‌ها از جمله دانشگاه گنت بلژیک، روسیه و ... در مدیریت این خاکها در حال پیگیری و انجام است. همچنین این مؤسسه همکاری بسیار نزدیکی با مشارکت جهانی خاک (GSP) خواروبار و کشاورزی  جهانی(FAO) دارد. یکی از همکاران این مؤسسه قائم مقام شبکه بین المللی خاک های متاثر از نمک سازمان خواروبار وکشاورزی جهانی (فائو) هستند که با همکاری سایر محققان سعی در اجرای عملیات مناسب و خوب متناسب با نقاط مبتلا به درجه مختلف شوری در کشور را دارند. شوری خاک سالانه یک و نیم میلیون هکتار از اراضی زراعی را از باروری و تولید محصول خارج می سازد.