انتقال تولید و آب پنهان به جای آب

آب مجازی نشان‌دهنده حجم آب مصرفی برای تولید میزان مشخصی از یک محصول است و همین امر موجب شده  مورد توجه تحلیلگران قرار بگیرد و حتی در برخی کشورها باعث تغییر سیاست‌گذاری از تولید به واردات شده است. از چین به عنوان بزرگترین واردکننده آب مجازی جهان یاد می‌شود، این کشور در سال‌های اخیر به جای کاشت دانه سویا و تولید آن در مرزهای جغرافیایی خود، سویا را وارد می‌کند. در خاورمیانه هم اردن و مصر در پی تنش‌های آبی، به واردات حبوبات روی آورده‌اند. همچنین مدتی است  در استرالیا، اسپانیا و هند هم قوانینی با درنظر گرفتن مفهوم «رد پای آب (واتر فوت‌پرینت)»، برای مدیریت مصرف آب تصویب شده است.

استفاده از مفاهیمی همچون آب‌مجازی در تصمیم‌گیری‌‌ها و سیاست‌گذاری‌ها به معنای تبدیل کردن کشورها به واردکننده محصولات کشاورزی و دامی نیست و این مفهوم چنین هدفی را دنبال نمی‌کند. با درنظر گرفتن این مفهوم و به کارگیری نتایج تحقیقاتی که بر روی آن انجام شده است، می‌توان مصرف آب در تولید محصولات کشاورزی و دامی را بهینه کرد. مبحث آب مجازی، تشخیص اینکه چه کالایی و چه محصولی در کجا و چه زمانی تولید شود تا آب کمتری مصرف کند و بازدهی بیشتری داشته باشد، را هدف قرار داده است.‌

آب مجازی و ردپای آب چیست؟

ردپای آب (واتر فوت‌پرینت) مفهومی کلی‌تر است که به میزان آب استفاده شده برای تولید کالا یا خدمات برای اشخاص، گروه‌ها یا شرکت‌ها اطلاق می‌شود و محاسبه آن در کشورهای مختلف پیچیده است و در مقابل آب مجازی بیشتر به آب مورد استفاده برای تولید یک کالا یا غذا اطلاق می‌شود. ردپای آب، امری قابل پیش‌بینی در ابتدای مسیر مصرف و آب مجازی، میزانی قابل محاسبه در انتهای مسیر تولید است.

باوجود انجام تحقیقات گسترده در زمینه «آب مجازی» و «رد پای آب (واتر فوت‌پرینت)» در جهان، اطلاعات دقیقی از این نوع محاسبات در کشور ما وجود ندارد و شاید همین موضوع باعث شده تا  با وجود خبرهای رسمی که در سال‌های اخیر از وضعیت تأمین آب برای بسیاری از شهرهای کشور شنیده می‌شود و صدها شهر کشور را در فهرست شهرهایی با تنش آبی قرار داده، همچنان ایران صادرکننده هندوانه نامیده شود. محصولی آب‌بر که صادرات آن با توجه به شرایط آبی کشور مقرون به صرفه نیست اما آمارهای گمرک نشان می‌دهد در پنج ماهه نخست سال گذشته حدود 504 هزار تن هندوانه از ایران صادر شده است. خبرهایی که نشان می‌دهد، کشت محصولات کشاورزی و برنامه صادراتی آنها هیچ رد و نشانی از میزان مصرف آب و به صرفه بودن صادرات آن ندارد.

حسین دهقانی‌سانیج عضو هیأت علمی مؤسسه تحقیقات و مهندسی کشاورزی درباره پروژه‌های آب مجازی انجام‌شده در ایران به خبرنگار «خبرگزاری ایانا» می‌گوید:‌ «حدود شش سال پیش وزارت نیرو پروژه‌ای را تعریف کرد که اطلاعات آن قابل استفاده کاربردی نبود و در رابطه با این پروژه هم عملاً اطلاع‌رسانی در سطح وسیع انجام نشد. در شرایط کنونی هم بیشتر تحقیقات توسط دانشگاهیان انجام می‌شود.»

او توضیح داد که «در اردیبهشت‌ماه سال 96 هم همایشی در خصوص آب مجازی در اتاق بازرگانی ایران برگزار شد و بهترین تحقیقاتی که در این حوزه انجام‌شده بود در آنجا ارائه شد.»

دهقانی‌سانیج، درباره استانداردهای آب مجازی در سطح جهانی یادآوری کرد: «در سطح جهانی یک استاندارد آب مجازی و استاندارد دیگری به نام «ردپای آب» وجود دارد که کمی باهم متفاوت هستند. ردپای آب، به آبی گفته می شود که در حوزه دامداری مورد استفاده قرار می‌گیرد همچون آبی که برای تأمین علوفه و نظافت دام استفاده می‌شود. آب مجازی فقط میزان آبی است که صرف تولید محصول کشاورزی می‌شود. در تولید محصولات کشاورزی به خاطر اینکه آب برای نظافت و امثالهم وجود ندارد از اصطلاح ردپای آب استفاده نمی‌شود و مفهوم آب مجازی کاربرد دارد.»

در کشور ما به این مفاهیم و میزان آبی که برای تولید محصولات کشاورزی و دامی مصرف می‌شود، توجهی نشده و هیچ سیاست‌گذاری‌ای براساس این مفاهیم صورت نگرفته، در این‌باره عضو هیأت‌علمی مؤسسه تحقیقات و مهندسی کشاورزی توضیح داد که «اخیراً اسکندر زند، معاون وزیر و رئیس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج وزارت جهاد کشاورزی طی نامه‌ای به مؤسسه پژوهشی امور دامی برای تدوین گزارش واتر فوت‌پرینت محصولات دامی اطلاعاتی درخواست کرد تا بتواند در بحث سیاست‌گذاری‌های خود مورد استفاده قرار دهند.»

محاسبه میزان آب مصرفی بر اساس الگوهایی مانند آب مجازی یا ردپای آب می‌تواند به بهینه کردن مصرف آب کمک کند. تشخیص اینکه چه کالایی و چه محصولی در کجا و چه زمانی تولید شود تا آب کمتری در آن مصرف شود امری مهم است. مهم‌تر اینکه بسیاری از محصولاتی که از لحاظ اقتصادی محصولی با مزیت رقابتی به حساب می‌آیند با در نظر گرفتن این مفاهیم ممکن است از حالت رقابتی خارج شوند. به زبان ساده محاسبه آب مورد استفاده در تولید یا مصرف می‌تواند یک فاکتور اقتصادی بسیار مهم در امر تولید و قیمت باشد.

به گزارش ایانا، بر اساس تحقیقات انجام‌شده توسط مؤسسه IME (Institution of Mechanical Engineers) برای تولید یک کیلوگرم گوشت گوساله و گاو حدود 15 هزار و 415 لیتر آب نیاز است؛ این میزان برای تولید یک کیلوگرم گوشت گوسفندی 10 هزار و 412 لیتر است. به همین ترتیب برای تولید یک کیلوگرم گوشت مرغ چهار هزار و 325 لیتر و و برای تولید یک کیلوگرم برنج، دو هزار و 497 لیتر آب مصرف می‌شود.

عضو هیأت‌علمی مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی در ادامه توضیح داد که «درباره آب مجازی دو رویکرد اصلی هست؛ یکی رویکرد تعرق است که به ازای نیاز خالص، آب مجازی را تعریف می‌کنیم و رویکرد دوم میزان آبی است که وارد مزرعه می‌شود و برای تولید مورد استفاده قرار می‌گیرد. هر دو این رویکردها قابل‌طرح است و به همین دلیل میزان آب مجازی در مناطق مختلف متفاوت است.»

آب مجازی منتقل کنیم یا واقعی؟

بر اساس گفته‌های دهقانی هنوز آمار دقیقی از مصرف آب مجازی در کشور نداریم و بنابراین اطلاعاتی هم برای سیاست‌گذاری در زمینه کشاورزی و دامی براساس آب مجازی نداریم. درعین‌حال این نکته مشهود است که مصرف آب برای تولید هر محصول در هر منطقه متفاوت است و ازاین‌رو بحث جابه‌جایی آب مجازی به‌جای جابه‌جایی آب موردتوجه بسیاری از کشورها قرارگرفته است. به این معنی که با توجه به دما، نوع خاک و موارد دیگر، تولید محصولات در برخی مناطق، آب کمتری را می‌طلبد و به این ترتیب می توان با انتقال آب مجازی به جای انتقال واقعی آب، مصرف را مدیریت کرد.

در این زمینه عطا امینی به خبرنگار «خبرگزاری ایانا» گفته است: «انتقال آب مجازی با توجه به هدررفت بالایی که انتقال آب دارد می‌تواند جایگزین خوبی برای ما باشد. ما نیازی نداریم آب را از کوه‌های چهارمحال و بختیاری به استان‌های مرکزی ببریم تا در آنجا به تولید محصول بپردازیم؛ بلکه می‌توان به‌جای محوریت مراکز صنعتی، این محوریت را به حوضه‌های آبریز داد تا تولیدات صنعتی و کشاورزی در آنجا انجام شود.»

دانشیار و عضو هیأت‌ علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی کردستان ادامه داد: «این طرح هم ایده جدیدی نیست و می‌بینیم هزاران سال است که تمدن‌ها جایی شکل می‌گیرند که آب وجود دارد و تغییر این وضعیت که اکنون شاهد آن هستیم باعث هدررفت بیشتری می‌شود و می‌تواند سرعت رسیدن به مرز بحران آبی را بیشتر کند.»

به نظر می‌رسد،‌ با توجه به کمبود داده بر اساس استانداردهای پیشرفته مانند آب مجازی، در زمینه سیاست‌گذاری می‌توان از تجربه‌های دیگری استفاده کرد. تجربه‌هایی که می‌تواند ما را در مدیریت مصرف آب در تولید محصولات کشاورزی و دامی یاری دهد. تجربه‌هایی که می‌گویند، نیازی به انتقال آب از حوضه آبریزی خاص به نقطه دیگر برای تولید محصولات نیست و می‌توان محصولات کشاورزی و دامی را در حوضه‌های آبریز تولید کرد و پس از آن محصولات را به صورت انتقال آب مجازی منتقل کرد. همچنین باید در نظر داشت که روش‌های سنتی می‌توانند راهکارهای مناسب‌تری برای استفاده بهینه از آب باشند، زیرا اقداماتی همچون انتقال حجیم آب و تصمیم‌گیری‌های منطقه‌ای برای تقسیم و توزیع آب به‌جای تصمیم‌گیری حوضه‌ای باعث ایجاد مشکلات بیشتری در زمینه آب ‌شده‌اند و باید راه‌ها و تجربه‌های دیگری را برای سیاست‌گذاری در این بخش مدنظر قرار داد.