احداث بادشکن‌های سنجدی برای مقابله با آلودگی محیط‌زیستی

خبرگزاری کشاورزی ایران (ایانا) - وحید زندی‌فخر:

از نظر برنامه‌ریزان محیط زیست، هنگامی مواد صنعتی ایجاد اشکال می‌کنند که خروج آنها از تأسیسات برای عموم مردم ایجاد مزاحمت کند. علاوه بر آن توسعه صنعتی به طرق مختلف بر محیط زیست، زیست جانوری و زیست گیاهی نیز تأثیر منفی می‌گذارد. در این خصوص و اینکه آیا راهکاری اجرایی وجود دارد یا خیر؟ خبرگزاری ایانا با محقق و پژوهشگر عرصه منابع طبیعی، وحیدرضا شادفر گفت‌وگویی ترتیب داده که در ادامه می‌آید.

آیا مثال‌هایی از تأثیر منفی صنایع بر محیط زیست وجود دارد؟

علاوه بر تأثیر سوء صنایع، پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها و کلاً شهرک‌های صنعتی بر روی گیاهان، مشاهدات زیادی از عوارض شدید آلودگی مثلاً فلوئور بر حیوانات نیز گزارش شده است. مانند لمس شدن و تغییر فرم اسکلت بدن‌شان. درحالی که بین سه تا شش کیلومتر دورتر از مراکز صنعتی (بسته به جهت وزش باد غالب) این آلودگی‌ها دیده نمی‌شود. خسارت وارده بر بعضاً درختان در اثر مسمومیت با ترکیبات فلوره نیز متحدالمرکز عمل می‌کند. طی مطالعاتی نشان داده شد که در مجاورت کارخانه استخراج آلومینیوم در نروژ در مرکز و مجاورت کارخانه کلیه درختان کاج، خشک شدند.

ترکیبات دیگری که سبب بروز خسارت می‌شوند، کدامند؟

البته به‌غیر از ترکیبات فلوره، برخی از پسماندهای دیگر شهرک‌های صنعتی و پتروشیمی‌ها نیز اثرات مخربی بر محصولات کشاورزی و دام‌ها دارند. به‌عنوان مثال اسب‌ها نسبت به سرب حساس هستند و نیز مواردی مشاهده شده که گاو و گوسفند از راه خوردن علوفه آلوده به آرسنیک، مسموم شده‌اند. ترکیبات آرسنیک اغلب در اطراف کارخانجات مس یافت می‌شوند.

مکانیسم تأثیر آلوده‌کننده‌ها، روی درختان چگونه است؟

پیش بینی تأثیرات بیولوژیکی آلوده کننده‌ها، به‌وسیله تداخلات یک آلوده کننده بر دیگری، پیچیده‌تر و مشکل‌تر می‌شود. گاه تداخل، موجب تشدید میزان آلودگی و گاه باعث کاهش می‌شود. مثلاً تأثیرات دی‌اکسیدهای سولفور در مجاورت گرد و غبار شدت می‌یابد، زیرا ذرات غبار داخل روزنه‌های تنفسی برگ‌ها از بسته شدن آنها در شب جلوگیری کرده و به این ترتیب میزان کل اسیدهای سولفور وارد شده به برگ افزایش می‌یابد و فتوسنتز کاهش پیدا می‌کند. این امر موجب برگریزان زودرس شده و دوران رشد گیاه را کوتاه می‌سازد.

مکانیسم تأثیر آلوده‌کننده‌ها، روی انسان را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

مواد زیانبار حاصل از صنعت، از راه‌های مختلف به بدن انسان وارد می‌شود؛ از جمله آب آشامیدنی، غذای مصرفی، هوای مورد استنشاق و بالاخره از راه پوست. برخی از مواد منحصراً به محیط اطراف کارخانه وابستگی کامل داشته، دامنگیر افرادی می‌شود که در آن تأسیسات کار می‌کنند، مانند انواع بیماری‌های ناشی از غبار و بیماری ریوی که در اثر تنفس ایجاد می‌شود.

چگونه می‌توان خسارات را پیش‌بینی و کاهش داد؟

در مطالعات مقدماتی جهت احداث صنایع، پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها و کلاً شهرک‌های صنعتی و کارخانجات جدید صنعتی، باید این مساله را مدنظر قرار داد که با توسعه صنعتی و خروج دود و غبار و مواد زاید صنعتی در محیط، به طرق مختلف بر محیط زیست چه تأثیر منفی می‌گذارد؟ ابتدا برای پیش‌بینی میزان خسارات و کاهش آن، باید میزان حساسیت گیاهان را به نوع مواد آلوده کننده در نظر گرفت. این پراکندگی و نوع و روش گسترش آن با عواملی نظیر کمیت مواد خارج شده، طول دودکش، وزش باد غالب، پستی و بلندی منطقه بستگی دارد.

حال که به این مرحله رسیده‌ایم، آیا راهکار اجرایی و قابل قبولی که علمی و مورد تأیید باشد، در اختیار داریم؟

احداث جنگلکاری‌های نواری یا بادشکن، عمود بر باد غالب منطقه، با گونه‌های مقاوم به خشکی و مقاوم به آلاینده‌ها به‌عنوان مثال گونه درختی سنجد که بهترین گونه زیست‌ردیاب غیرفعال گیاهی (ردیابی آلاینده‌ها)به‌شمار می‌رود، یکی از راهکارهای اجرایی، علمی و قابل قبول است.

درباره گونه درختی سنجد، به‌عنوان گونه‌ای مقاوم به آلاینده‌ها بیشتر توضیح دهید؟

در بررسی‌های انجام شده، زیست‌پالایی فلز سنگین روی ‌( ZN )، درختان سنجد تحت تأثیر4000 ‌پی.پی.ام بیشترین مقدار جذب را از خود نشان دادند. همچنین در بررسی پتانسیل گیاه پالایی سنجد در پاکسازی و بهسازی خاک‌های آلوده به سرب در استان زنجان که توسط دانشگاه تربیت مدرس انجام شده، توانایی بالای درختان در جذب فلز سرب، توسط شاخه و برگ درختان سنجد، مشخص شد که این امر بسیار حایز اهمیت است.

آیا بادشکن‌ها پیرامون شهرک‌های صنعتی و پالایشگاه‌ها نقش زیست محیطی دیگری هم دارند؟

تأثیر منفی پالایشگاه‌ها، شهرک‌های صنعتی و کارخانجات جدید، بر محیط زیست و خروج مواد زاید صنعتی در محیط، می‌توانند نقش مخربی بر محیط خصوصاً خاک منطقه داشته باشند. در این حالت بادشکن‌های احداثی توسط درختان سنجد، پیرامون شهرک‌های صنعتی می‌توانند، به‌عنوان مناسب‌ترین سدهای زیست- زمین شیمیایی در حفاظت از خاک منطقه نقش مهمی داشته، شیمی آب را کنترل و سبب توزیع مکانی بسیاری از آلاینده‌ها و یون‌های غیرآلی و تثبیت آنها شوند.

در احداث بادشکن و جنگلکاری‌های نواری، دیگر گونه‌های درختی نیز این مزایا را دارند؟

البته هریک از درختان دارای مزایا و محسناتی هستند، اما در این خصوص، از آنجا که بادشکن‌ها سبب تعادل هیدرولوژیکی می‌شوند و ذخیره آب‌های زیرزمینی را افزایش می‌دهند، این تعادل و ذخیره توسط درختان سنجد، به‌دلیل نوع تاج، پراکندگی ریشه‌ها (فرعی و عمیق) و تعرق کمتر (توسط برگ‌ها) بیشتر بوده که به صرفه‌جویی قابل ملاحظه آب می‌انجامد و هزینه داشت و نگهداری را به‌مراتب کاهش می‌دهد. بنابراین در دنیا هر کجا که بادشکنی می‌بینید درختان سنجد در اولویت هستند. این نوع در اوایل عمر خود دارای رشدی بسیار سریع، حاصلخیزکننده خاک و دارای نیاز آبی بسیار کمی هستند.

جهت احداث هرچه بهتر بادشکن اطراف تأسیسات صنعتی چه توصیه‌ای دارید؟

لازم است در آغاز کار ابتدا، میزان حساسیت گیاهان را به نوع مواد آلوده کننده در نظر گرفت و گونه‌های مقاوم به آلاینده‌ها، گونه‌های مقاوم به خشکی، شوری و با کمترین نیاز آبی در احداث بادشکن پیرامون تأسیسات انتخاب کنند. دوم چگونگی طراحی بادشکن است که جهت اثرگذاری بیشتر و جذب بیشتر آلاینده‌ها، حتماً باید به شکل آیرودینامیک طراحی صورت گیرد. سوم، تهیه گلباد منطقه است که به‌منظور تعیین شدت و جهت باد غالب منطقه بسیار مهم است، چهارم زمان اجراست؛ اینکه بیاییم فقط در هفته درختکاری (اسفندماه) مبادرت به کاشت و غرس نهال کنیم، موفقیت در درختکاری را کاهش داده‌ایم زیرا همه چیز به اقلیم و منطقه بستگی دارد.

سخن آخر؟

همان‌گونه که گفته شد، چه صنایع و پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌هایی که در حال ساخت هستند و چه آنهایی که به بهره‌برداری رسیده‌اند و همین‌طور شهرک‌های صنعتی، از دید زیست محیطی موظف به ایجاد جنگل‌کاری‌ها ‌و احداث بادشکن پیرامون تأسیسات خود هستند که متأسفانه بعضاً مشاهده می‌شود که در اجرای این امر مهم کوتاهی‌هایی صورت گرفته و سلامت عموم در نظر گرفته نمی‌شود. باید از طریق دستگاه‌های نظارتی، بازدیدها بیشتر و احساس مسئولیت‌ها هم بالاتر رود. قطعاً سرمایه‌گذاران و مجریان اینگونه طرح‌ها، چه بخش خصوصی یا دولتی، هیچ‌گونه مخالفتی با اجرای طرح‌های زیست محیطی و تکمیلی پروژه‌های خود که در راستای سلامت فرد و سلامت جامعه هست، ندارند و فقط باید اطلاع‌رسانی کرد./

V-950711-02