شبکه تعاون روستایی راهکار شکوفایی بازرگانی محصول زعفران

صابر نصیری- کارشناس نظام های بهره برداری سازمان تعاون روستایی آذربایجان شرقی

نزدیکی به کشورهای اروپایی و کشورهای همسایه که از پتانسیل بالای استفاده از محصول زعفران برخوردارند یکی از مزایا و منافع تولید این محصول در استان آذربایجان شرقی است. این استان یکی از استانهای مهم و پرجمعیت ایران که در گوشه شمالغرب کشور واقع شده مساحتش 45491 کیلومتر مربع است که حدود 2.8 درصد از مساحت کل کشور را شامل می‌شود. آذربایجان شرقی به عنوان "دروازه اروپا"، در سالهای اخیر شاهد توسعه کشت زعفران بوده و برغم اینکه این مقوله کمک شایانی به افزایش درآمد زارعین و ارتقا سطح خانوار روستایی کرده اما همچنان مستلزم توجه بیش از پیش بالاخص در حوزه بازرگانی است.

 سطح زیر کشت زعفران یا طلای سرخ آذربایجان شرقی که جزء گیاهان کم آب بر محسوب می شود در سال 1399، 337 هکتار و میزان تولید آن 1.4 تن بوده است که سطح زیر کشت این محصول در سال جاری به 367 هکتار افزایش و میزان تولید 1.7 تن برآورد می‌شود؛ نکته قابل توجه اینکه متوسط عملکرد در واحد سطح این استان 4.6  کیلوگرم  در واحد  است که نسبت به میانگین کشوری که 2 .3کیلو گرم در  واحد  می باشد بالاتر است. سطح زیر کشت زعفران در کشور  120 هزار هکتار می باشد و این استان با دارا بودن 0.3 درصد سطح زیر کشت کشور حائز رتبه 11 است.

بیشترین سطح زیر کشت زعفران در آذربایجان شرقی در شهرستانهای مرند، میانه و آذرشهر واقع است که شهرستان مرند با دارا بودن 202 هکتار سطح زیر کشت و تولید 1.1 تن زعفران در سال رتبه اول را به خود اختصاص داده است.

 قیمت گل ‌تر زعفران در حال حاضر 200 تا 220 هزارتومان مست و قیمت هر کیلو زعفران 17-16 میلیون تومان تخمین زده می شود.

با توجه به کاهش میزان آب‌های زیرزمینی، سازمان جهادکشاورزی آذربایجان شرقی، با برنامه ریزی در بیش از یک دهه اخیر محصولات کم آب بر و با صرفه را در الگوی کشت محصولات استان جای داده که زعفران نیز در این الگو وجود دارد، چراکه زعفران به حداقل آب نیاز دارد و حداکثر می‌توان در دو نوبت و زمانی که محصولات دیگر نیاز به آبیاری ندارند، مزرعه را آبیاری کرد.

حال با این وصف زارعین این محصول ارزشمند و ارزآور مشکلاتی دارند و نیازمند توجه جدی جهت رفع آنها هستند البته در بحث علوم کشت و زرع حقیقتاً کارهای خوبی صورت گرفته و سال به سال شاهد پیشرفت در مکانیزاسیون و رعایت نکات علمی هستیم اما در بحث بازرگانی محصول نهایی همچنان مشکلاتی وجود دارد که در این راستا شبکه تعاون روستایی می تواند راهگشا باشد.

خرید و فروش زعفران

از چندین سال پیش در مناطق خراسان شبکه تعاون روستایی با ورود به مقوله خرید محصول زعفران موجب ایجاد نقطه عطف شده که قیمت براساس کیفیت زعفران تعیین و همین امر موجب گردید برای اولین بار کشاورزان متوجه شوند که قیمت زعفران یعنی چه و چه نکاتی موجب بالابردن و یا پایین آوردن قیمت زعفران می شود که البته متولیان امر آن استانها نیز با مشکلاتی مواجهند، اما متاسفانه در حال حاضر بازرگانی محصول زعفران در استان آذربایجان شرقی بصورت سازماندهی شده وجود ندارد و محصول به صورت خرده فروشی در خود استان و یا فروش به واسطه ها انجام می گیرد در حالیکه شبکه تعاون روستایی این استان در صورت تدوین برنامه های مناسب و جذب حمایت، زیرساخت و آمادگی لازم برای ورود به این میدان را دارد.

البته با توجه به اینکه روز به روز تحولاتی در بازار و عرصه بازرگانی برای مثال بورس کالاها حادث می‌شود لاجرم خرید و فروش زعفران نیز در حال تحول و گذر از حالت سنتی است که نمونه آن طرحی به نام قراردادهای آتی زعفران است که برای اولین بار در خرداد سال ۹۷ در بورس کالای ایران راه‌اندازی شد و هدف آن، ایجاد سامانه‌ای برای پوشش ریسک تولید کنندگان ایرانی و شفافیت بیشتر در این بازار بود.

در آذربایجان شرقی هرچند هر از گاهی نمایشگاه‌ های یک یا چند روزه در برخی نقاط برای عرضه زعفران دایر می گردد اما باید پذیرفت که این به تنهایی کافی نیست و راه اندازی نمایشگاههای دایمی زعفران آذربایجان شرقی در قالب روستابازار یا هر عنوان دیگری امری است ضروری و قابل اجرا که شبکه تعاون روستایی از جمله اتحادیه شرکت های تعاونی روستایی استان پتانسیل لازم برای این اتفاق مهم را دارد تا بعنوان تشکلی از جنس کشاورزان ضمن عرضه مستقیم این محصول و کمک به فرهنگسازی افزایش میزان مصرف زعفران در خانوارها (هرگاه هر ایرانی در سال به جای 2. گرم، فقط 2 گرم زعفران مصرف کند، لااقل ۱۴۰ تن زعفران در داخل کشور باید به فروش برسد) بتواند دست دلالان سواستفاده کننده را نیز طرد نماید.

فرآوری محصول و صادرات زعفران

هر چند به علت افزایش قیمت جهانی زعفران تقاضا برای این محصول نیز کاهش یافته اما همچنان کشور ایران به عنوان بزرگترین تولید کننده زعفران در بازار جهانی زعفران شناخته شده است و بعد از ایران، اسپانیا در حال رقابت با ایران است که تنها علت آن بسته بندیهای بهتر کشور اسپانیا است ؛ با کمال تاسف صادر کنندگان اغلب همچنان اصرار به صدور زعفران به صورت دسته ای و یا رشته ای به اسپانیا دارند و آن کشور رقیب هزار عیب روی زعفران ایران می‌گذارد و با حداقل قیمت آن را می خرد و با حداکثر قیمت به عنوان یک کالای با کیفیت عالی به نام زعفران اسپانیا می فروشد  و جالب ‌تر اینکه زعفران صادراتی اسپانیا خوش نام است چراکه بسته بندیهای بسیار مطلوب دارد. اینکه توصیه می شود زعفران به اسپانیا فروخته نشود نیز موضوعی است که می‌تواند مورد تحلیل کارشناسان امر قرار گیرد چراکه بالاخره در طول زمان زعفران ایران باید جای خود را در بازارهای جهانی باز کند. قابل تامل است هنوز برداشت گل زعفران و جداسازی کلاله از آن به صورت سنتی و مانند ۵۰ سال قبل انجام می گیرد که این موضوع روی کیفیت زعفران موثر است لذا باید به مکانیزاسیون در حوزه کشت و برداشت زعفران نیز توجه بیشتری شود.

با توجه به تولید زعفران با کیفیت در استان آذربایجان شرقی باید به راه اندازی صنایع تبدیلی و تکمیلی و بسته بندی این محصول و ایجاد مسیر صادرات نیز اندیشید و قطعاً شبکه تعاون روستایی حائز شرایط و پتانسیلهای لازم می باشد و مسئولان ذیربط با حمایت از این شبکه از جمله در بخش تامین نقدینگی و البته خود شبکه با جذب سرمایه گذار در بخش تامین نقدینگی و بازاریابی مناسب و فعال باید کمک حال زارعین این محصول و زمینه ساز ارتقای جایگاه استان در این میدان باشند البته در کل کشور سیستم فعال هدایت، حمایت و نظارت در صدور زعفران نیز ضروری است. حمایتهای دولت از صادرات زعفران باید بسوی صادرکنندگان واقعی سوق یابد، صادرکنندگانی وجود دارند که صادرات چند ده تنی زعفران داشته اما تاکنون زعفران را به چشم ندیده اند، قطعاً این افراد تعهدات ارزی خود را هم انجام نداده و ارز حاصل از صادرات را به سیستم بانکی کشور بازنگردانده اند.

در واقع ضروری است برای ساماندهی صادرات، هویت افراد حقیقی و حقوقی صادرکننده و مسیر و حوزه صادراتی آنها در کارت بازرگانی لحاظ شود، یعنی افرادی بتوانند با کارت بازرگانی در حوزه صادرات زعفران ورود پیدا کنند که حوزه فعالیت آنها و نوع کالای صادراتی آنان مشخص باشد چراکه هم اینک براساس قانون و مقررات صادرات و واردات، فردی با داشتن کارت بازرگانی از استان دیگری می تواند هر کالایی را از گمرک مثلاً خراسان رضوی صادر نماید، این موضوع باید در وزارت صنعت، معدن و تجارت و اتاق بازرگانی ایران بررسی همه جانبه شود.

متاسفانه واسطه هایی که اغلب شناسنامه دار نیز نیستند با قیمتی کمی بالاتر از قیمتهای جاری محصول را می‌خرند و وارد پروسه صادارت به صورت فله ای یا فرآوریهای غیراستاندارد کرده و آسیبهایی را به بار می آورند. لذا شبکه تعاونی روستایی باید خدمات صادقانه خود را به کشاورزان نشان داده، از فاصله بین شرکتهای تعاونی و روستاییان بکاهد تا کشاورزان حاضر شوند از فروش زعفران خود به واسطه ها امتناع بلکه به شرکتهای تعاونی بفروشند. وزارت جهادکشاورزی و یا سازمان تعاون روستایی باید با تدابیر هوشمندانه برای مثال خدمات رسانی به کشاورزان در زمان لازم، تامین کالاهای مصرفی و لوازم کشاورزی و …  با قیمت پایین تر از بازار آزاد به طور نقد یا اقساط می تواند در جلب اعتماد کشاورزان موثر باشد و از این فاصله بکاهند.

در این راستا دبیر شورای ملی زعفران نیز نبود مدیریت واحد را مهمترین مشکل صادرات زعفران عنوان کرده که لازم است برای مدیریت بازار زعفران در خارج از کشور برنامه ریزی ویژه صورت گیرد، در این زمینه تعیین یک برند ملی برای زعفران ضروری است زیرا این مهم صادرکننده را متعهد به رعایت شاخصهای کیفیت مطلوب در زعفران می کند.

نهایت اینکه با توجه کیفیت بالای زعفران آذربایجان شرقی و با در نظر گرفتن این نکته که در سالهای اخیر سطح زیر کشت و میزان تولید زعفران بصورت نسبی  در منطقه آذربایجان افزایش یافته  انتظار می رود همه پیشنهادها برای توسعه کشت و بازار این محصول از سوی فعالان و تشکلهای مربوطه جمع بندی و در سطح ملی منعکس شود و سهم این استان در سیاستگذاریها در این زمینه افزایش یابد.