روند مکانیزاسیون کشاورزی در ایران
تکنولوژی رسیدن به توسعه پایدار را آسان میکند
کشاورزان اعتقاد داشتند برکت کشاورزی در سم گاوها است
مکانیزاسیون در ایران از اهمیت فوقالعادهای به دلیل سطح وسیع زیر کشت اقلام مختلف برخوردار است و با توجه به ارقام و آمار موجود و تقلیل جمعیت روستایی، بهطور طبیعی نیاز به تراکتور و ماشینهای کشاورزی جهت جبران توان انسانی بیشتر خواهد شد.
عملیات کشاورزی در آغاز با ابزار چوبی و به وسیله انسان و دام به شکلی بسیار ساده انجام میشد. با پیدایش آهن، انسان از آن برای ساخت انواع خیش استفاده کرد و این سیر تکامل ادامه یافت تا اینکه جیمز وات در اواخر قرن 18 موتور بخار را اختراع کرد. صدسال گذشت و در اواخر قرن نوزدهم، موتور بخار در تراکتورهای زراعی غولپیکری که برای مزارع وسیع امریکا ساخته شده بودند؛ بهکار گرفته شد. اما به دلیل محدودیتهای فراوان از قبیل بازدهی پایین و ابعاد بزرگ و وزن زیاد موتورهای بخار جای خود را به موتورهای احتراق داخلی دادند و از اوایل قرن بیستم تاکنون روزبهروز بر کیفیت این تراکتورها افزوده میشود.
این روند حدوداً دههزارساله را مکانیزاسیون کشاورزی مینامند. مکانیزاسیون کشاورزی به معنای مکانیکی کردن عملیات کشاورزی است و دارای دو معنای عام و خاص است. معنای خاص آن صرفاً شامل تکنولوژی ماشینی و مسائل مرتبط با آن در کشاورزی است، در حالی که معنی عام مکانیزاسیون تمامی مسائل و تجزیه و تحلیلهای کلی مرتبط با کشاورزی و مدیریت آنها را شامل میشود. مکانیزاسیون را میتوان چنین تعبیر کرد که «مکانیزاسیون، استفاده از تکنولوژی روز در کشاورزی برای توسعۀ پایدار است.» و اهداف آن را میتوان چنین برشمرد:
- افزایش تولید
- کاهش هزینهها
- کاهش سختی کار کشاورزی و افزایش جذابیت آن
- افزایش بهرهوری از نیروهای کارگری
- افزایش کیفیت کار زراعی و امکان انجام آن در کمترین مدتزمان
- انجام بهموقع عملیات کشاورزی
مکانیزاسیون در دو مبحث فنی و اقتصادی مطرح میشود. در بعد فنی آن، مسائل مربوط به ماشینی کردن کشاورزی و در بعد اقتصادی، مدیریت مناسب برای افزایش درآمد و کاهش هزینهها مدنظر قرار میگیرد.
مکانیزاسیون، مترادف با درآمد بیشتر است
وقتی از مکانیزاسیون کشاورزی صحبت به میان میآید، اکثراً به فکر کاربرد و استفاده از موتورهای احتراق داخلی و ماشینهای مختلف کشاورزی در مزارع میافتند، درحالیکه مکانیزاسیون به معنی اعم، این نیست که حتماً از موتور احتراق داخلی و یا از آخرین مدلهای ماشینهای کشاورزی استفاده شود.
کلمهی مکانیزاسیون در کشاورزی مترادف با کلمهی اتوماسیون در صنعت است که خود به معنی اتوماتیک کردن است و اتوماتیک کردن یعنی کم کردن کار کارگری. بنابراین، مکانیزاسیون یعنی استفاده از ماشین و موتور در کشاورزی جهت کاهش نیاز به نیروی کارگری. البته این نیاز هنگامی به وجود میآید که درآمد حاصل از کار کارگری کمتر از درآمد به دست آمده از جایگزین کردن ماشین و موتور باشد. بهعبارتدیگر، مکانیزاسیون کشاورزی اتخاذ هر روشی است که موجب ازدیاد درآمد شود. با این تعریف، جایگزین کردن کارگر با ماشین و موتور یکی از روشها محسوب میشود و استفاده از بذر اصلاحشده برای به دست آوردن عملکرد محصول بیشتر روشی دیگر، که هر دو بخشی از موضوع مکانیزاسیون هستند. اما بهکارگیری مکانیزاسیون به عوامل متعددی از جمله موارد زیر بستگی دارد:
- دستمزد کارگر بالا باشد.
- مشکلات کارگری موجب وقفه در کار، در زمان معین شود.
- زیانهای حاصل از طولانی بودن کار کارگری بیش از هزینههای استفاده از ماشین و موتور شود.
- کیفیت کار ماشین آنقدر بالا باشد که هزینههای آن را جبران کند.
در ادامه این گزارش قصد داریم نگاهی به روند مکانیزاسیون در ایران داشته باشیم.
کشاورزی سنتی در ایران
ایران، یکی از مراکز تولید مواد کشاورزی دنیای باستان بوده است، بهطوریکه بسیاری از پیشرفتهای کشاورزی و دامپروری مانند پرورش اسب و ترویج نباتات سودمند را به زحمات و ابتکارات اهالی این مرزوبوم باید نسبت داد. حفاریهایی که در تپهی سیلک کاشان انجام یافته، نشان میدهد که حدود شش هزار سال پیش، کشاورزی در میان مردم آن منطقه رواج داشته و ایرانیان متمدن قرنها پیش در آن ید طولایی داشتهاند. نقش روی استوانهای که در شهر شوش کشف شده، نشان میدهد که در سه هزار سال قبل از میلاد مسیح مردم ایران، گندم را در مخزنهایی که امروزه هم در بعضی از نواحی دیده میشود، ریخته و انبار میکردهاند. نکته جالب توجه اینکه یونجه، توسط ایرانیان به یونان و سپس به روم و سایر نقاط جهان برده شد.
ایرانیان باستان همچنین از انواع ابزارهای دستی ساده مانند بیلها، کجبیلها ، داسهای دستهکوتاه، کلنگ و وسایل دامی چوبی از قبیل گاوآهن، هرسهای دندانهای، خرمنکوبها و غیره در کشاورزی استفاده میکردهاند. البته ابزارهای کشاورزی معمول امروزی در نقاط مختلف کشور بهخصوص در نقاط دورافتاده در گذر زمان تغییر زیادی پیدا نکردهاند و هنوز در اکثر نقاط دورافتادهی کشور از یک یا دو جفت گاو بهعنوان توان کششی منحصربهفرد و از گاوآهنهای دامی چوبی و هرسهای دندانهای، خرمنکوبها و سایر وسایل که اکثرا از چوب ساخته شدهاند بهعنوان ابزار موردنیاز استفاده میشود.
مکانیزاسیون در ایران از چه زمانی آغاز شد؟
مبحث مکانیزاسیون در ایران از اوایل قرن چهاردهم شمسی آغاز شد و اولین تراکتور در سال 1308 و بهمنظور آموزش دانشجویان فلاحت کرج از اروپا وارد شد. با شکلگیری بخش ماشینهای کشاورزی و مکانیزاسیون در دانشکدههای کشاورزی دانشگاههای مختلف کشور؛ این بخش از کشاورزی رونق گرفت و امروز شاهد فعالیت اساتید و دانشجویان این رشته در مقاطع مختلف تحصیلی در قالب کنگرهها و کنفرانسهای متعددی هستیم که عمدۀ آنها توسط انجمن مهندسی ماشینهای کشاورزی و مکانیزاسیون ایران برگزار میشود. در طی این کنگرهها و کنفرانسها، مقالات متعددی در رابطه با بخشهای مختلف مربوط به ماشینهای کشاورزی و مکانیزاسیون ارائه میشود که گامی مؤثر در راه پیشرفت سطح علمی کشاورزی ایران در این عرصه است.
مکانیزاسیون کشاورزی در ایران موضوعی است که طی سالهای گذشته یا بهتر بگوییم از سال 1345 ، یعنی سالی که بین ایران و جمهوری رومانی بهمنظور خرید تراکتور و بعضی ادوات کشاورزی قراردادی منعقد شد و تعداد تراکتور از آن سال در کشور رو به فزونی گذاشت، موردبحث متخصصین فن بوده است.
توسعه ماشینهای کشاورزی در ایران
در کشور ما استفاده از تراکتور و ماشینهای کشاورزی خیلی دیرتر از کشورهای اروپایی و امریکا شروع شد و اصولا در قرن هیجدهم که در اروپا گاوآهنهای فلزی برگرداندار معمول شد و در قرن نوزدهم که خرمنکوبهای جدید در امریکا اختراع شد، در وسایل و ابزار کشاورزی کشور ما هیچگونه تغییری حاصل نشد. درواقع، میتوان گفت کشاورز ایرانی عملا در طول 60 تا 70 سال اخیر بهتدریج با انواع ماشینهای کشاورزی آشنا شده است، اما هنوز هم آنگونه که شرایط امروز ایجاب میکند کشاورزی کشور ماشینی نشده و در مواردی هم که این امر به صورتی انجام گرفته است، به علل بنیادی با مشکلات متعددی رو به روست.
اولین گاوآهن فلزی برگرداندار دامی در زمان ناصرالدینشاه قاجار به ایران وارد شد و در ارومیه مورداستفاده قرار گرفت. اولین نمایشگاه ماشینهای کشاورزی در سال 1300 خورشیدی در تهران برگزار شد . اولین تراکتور نفتی ساده به دستور رضاخان در سال 1308 بری مدرسهی فلاحت خریداری شد و این مدرسه بعدها به دانشکده کشاورزی تبدیل شد. با وقوع جنگ جهانی دوم و مشکلات دادوستد با کشورهای فروشنده و همچنین اثرات این جنگ در امور داخلی کشور، عملاً این طرح متوقف و بهرهبرداری از آن نیز مسکوت ماند. پس از جنگ بهتدریج، سرمایهداران و بعضی از شرکتها شروع به وارد کردن تراکتور در ایران کردند. ابتدا روستاییان از پذیرفتن تراکتور و ماشینهای کشاورزی در مزارع خود خودداری میکردند و اعتقاد داشتند که برکت کشاورزی در سم گاوها است، ولی بهتدریج که با نتایج کار آشنا شدند تا حدودی آنها را پذیرفتند.
آغاز فعالیت بنگاه توسعه ماشینهای کشاورزی از سال 1331 در حقیقت سرآغاز ماشینی کردن کشاورزی ایران به شمار میرود. این مؤسسه از سال 1331 تا سال 1336 اقدام به وارد کردن تراکتور و ماشینهای کشاورزی میکرد و آنها را بهصورت اقساط به فروش میرساند، اما از سال 1336 تا سال 1345 بنگاه به متقاضیان خرید تراکتور وام میداد تا آنها مطابق سلیقه و امکانات خود اقدام به خرید تراکتور و کمباین و سایر ادوات کشاورزی کنند. این طرز کار سبب شد که بهتدریج، مارکهای مختلف تراکتور و کمباین به تعداد کمی وارد کشور شود و چون برای فروشندگان تأمین لوازمیدکی و تعمیرگاههای لازم مقرون بهصرفه نبود، اغلب این وسایل در مدت کوتاهی از کار افتاده و بیاستفاده میماند.
در سال 1345 قراردادی با کشور جمهوری رومانی منعقد شد که طی آن تعدادی تراکتور و سایر ادوات کشاورزی از جمله گاوآهن و ... از طریق بنگاه توسعه ماشینهای کشاورزی در اختیار کشاورزان گذاشته شود. طبق این قرارداد در مراکز عمدهفروش اقدامات لازم برای تأسیس نمایندگیهای لوازمیدکی تعمیرگاههای ثابت و سیار به عمل آمد. بهموازات این قرارداد از سال 1346 شروع به ساخت کارخانهی تراکتورسازی تبریز شد که از سال 1349 بهرهبرداری از آن آغاز شد، قطعات تراکتور از رومانی وارد و در آن کارخانه مونتاژ شد.
این کارخانه از سال ۱۳۵۳ اقدام به وارد کردن تراکتورهای مسی فرگوسن کرد که در حال حاضر ساخت این تراکتورها در کارخانه تراکتورسازی تبریز انجام میگیرد. در سال ۱۳۵۲ کارخانه جاندیر اراک به مونتاژ تراکتور، کمباین و سایر ادوات کشاورزی جاندیر پرداخت که این کارخانه نیز هماکنون به ساخت کمباین وبیلر مشغول است.
در سالهای اخیر شاهد رشدی چشمگیر در رابطه با استفاده از تراکتور و ماشینهای کشاورزی در مزارع ایران هستیم و این نوید پیشرفت و ترقی کشاورزی است. البته لازم به ذکر است که بنگاه توسعه ماشینهای کشاورزی هماینک منحل شده و مسئولیت این بنگاه به مراکز خدمات حمایتی کشاورزی سپرده شده است. در حال حاضر تولیدکنندگان ماشینهای کشاورزی همراه با واردکنندگان ماشینها و ادوات کشاورزی با نظارت دستگاههای ذیربط و مراکز ارزیابی ماشینهای کشاورزی سعی در تأمین نیازهای مکانیکی مزارع دارند و در این راه قدمهای مؤثری را برداشتهاند.
نیروی کار انسانی و اهمیت مکانیزاسیون در کشاورزی ایران
مکانیزاسیون در ایران از اهمیت فوقالعادهای به دلیل سطح وسیع زیر کشت ارقام مختلف برخوردار است و با توجه به ارقام و آمار موجود و تقلیل جمعیت روستایی، بهطور طبیعی نیاز به تراکتور و ماشینهای کشاورزی جهت جبران توان انسانی بیشتر خواهد شد. اما در تأمین توان مکانیکی موردنیاز، بررسی انواع تراکتور و ماشینهای موردنیاز کشاورزی ایران با توجه به سطح پایین تکنولوژی در کشور و بهخصوص روستاها که متناسب با سطح محدود زیر کشت برای هر کشاورز و دامدار است باید مورد توجه قرار گیرد و سعی در بالا بردن دانش کشاورزی کشاورزان و آموزش آنها در استفادهی صحیح از ماشین، شود. بهخصوص تلاش در محدود کردن انواع تراکتورها و ماشینهای وارده به چند نوع متناسب با شرایط خاص مناطق مختلف کشور و سعی در ساختن بعضی ماشینها و ابزار در داخل کشور که امکان ساخت آنها وجود دارد، تأمین و ساخت لوازمیدکی، تربیت کارگران ماهر و متخصصین برای به کار بردن تراکتور و ماشینهای موردنیاز و ایجاد تعمیرگاهها به تعداد کافی در نقاط مختلف کشور، ازجمله برنامههایی است که در آینده باید بهطور وسیع و کاملتر انجام گیرد.
پدیدآورنده: پرستو سرمدی
دیدگاه تان را بنویسید