بهره‌وری منابع آبی با توسعه نوسازی شبکه‌های آبیاری

پدیده رشد روزافزون جمعیت به‌خصوص در کشورهای خاورمیانه و آسیایی نیاز به تأمین امنیت غذایی را به حد چشمگیری افزایش داده است.

این نیاز درجایی که اکنون با بحران‌های مختلف زیست‌محیطی همچون تغییر اقلیم و خشک‌سالی روبه‌رو هستیم، بیشتر نمود پیدا می‌کند.

بشر از گذشته دور تاکنون برای تأمین غذای خود، اراضی بکر و مناسب را زیر کشت انواع محصولات برده به‌طوری‌که اکنون بیشتر این اراضی به‌عنوان اراضی کشاورزی به شمار می‌رود و گاه نحوه نادرست کشت و بهره‌وری بیش‌ازحد از این اراضی منجر به بایر شدن این زمین‌ها شده است.

درگذشته دولتمردان و کشاورزان برای دستیابی هر چه بیشتر به غذا به دنبال گسترش سطح زیر کشت بودند، ولی اکنون باوجود بحران‌ها به‌خصوص کمبود آب ناگزیر به اجرای برخی شیوه‌ها همچون بهره‌وری مناسب از آب کشاورزی برای دستیابی به محصول بیشتر هستند.

برای رسیدن به این هدف از چند دهه گذشته برنامه ریزان عرصه کشاورزی و کشاورزان با اجرای برخی شیوه‌ها همچون شبکه‌های آبیاری و زهکشی به دنبال استفاده مناسب از آب رفتند.

اکنون برخی از این شبکه‌ها به‌قدری فرسوده شده که به‌جای بهره‌وری مناسب از آب، هدر رفت آب کشاورزی را به همراه دارد.

محققان و کارشناسان امر برای رفع این معضل و رسیدن به راهکارهای مناسب اقدام به برگزاری نشست تخصصی و هم‌اندیشی مدرن سازی شبکه‌های آبیاری و زهکشی در معاونت آب‌وخاک وزارت جهاد کشاورزی مستقر در منطقه محمد شهر کرج کردند.

** پیشرفت فیزیکی 68 درصدی اجرای طرح شبکه‌های آبیاری

مجری طرح جامع شبکه‌های فرعی آبیاری و زهکشی رودخانه‌های مرزی وزارت جهاد کشاورزی گفت: اجرای مرحله اول طرح جامع شبکه‌های فرعی آبیاری و زهکشی اراضی حاشیه رودخانه‌های مرزی کشور هم‌اکنون از 68 درصد پیشرفت فیزیکی برخوردار است.

سید رحیم سجادی افزود: اجرای این طرح در 400 هزار هکتار از اراضی کشور برنامه‌ریزی‌شده که در مرحله اول آن برای حدود 220 هزار هکتار اجراشده است.

وی بابیان اینکه این طرح از ابتدای سال 94 آغازشده، اظهار داشت: مرحله اول این طرح در 10 استان اجرا می‌شود که آذربایجان غربی با 61 هزار و 570 هکتار زمین بیشترین و خراسان جنوبی با 300 هکتار کمترین سطح عملیات در دست اجرا رادارند.

به گفته وی، هدف از اجرای پروژه‌های مصوب در حریم رودخانه‌های مرزی برای افزایش راندمان آبیاری با مهار آب‌های مرزی، تثبیت جمعیت در مناطق مرزی و افزایش تولید و اشتغال مؤثر و افزایش درآمد و رفاه روستاییان است که اتمام آن‌ها نقش مؤثر و بسزایی در توسعه مناطق مرزی دارد.

سجادی اضافه کرد: ظرفیت خیلی خوبی در بهره‌وری مناسب آب در کشور داریم درحالی‌که از این ظرفیت در طول مدت‌های زیادی نتوانستیم استفاده کنیم تا اینکه طرح 550 هزار هکتاری خوزستان به اجرا درآمد که 300 هزار هکتار آن به پایان رسیده و مرحله دوم در حال آغاز است که در آن از ظرفیت مدیریت طرح بهره‌مند شدیم.

وی گفت: استفاده از ظرفیت مدیریت طرح یک ظرفیت مناسب است که به ما نشان می‌دهد که می‌توانیم از ظرفیت هر کارشناسی باتجربه‌ای استفاده کنیم.

وی بابیان اینکه در اجرای طرح 220 هزار هکتار 5 مدیریت طرح وجود دارد، افزود: 60 رویه مشترک برای آب‌های مرزی انجام دادیم که در 6 استان به‌صورت اجباری است.

مشاور وزیر جهاد کشاورزی یکی از تجربیات ناموفق در آب‌های مرزی را بحث مواد اولیه پلی‌اتیلن برای شبکه‌های آبیاری دانست و اظهار داشت: بیش از 95 درصد اجرای شبکه فرعی در پروژه 220 هکتاری به‌صورت کم‌فشار اجرا می‌شود که نوسانات ارزی منجر به بالا رفتن قیمت این لوله‌ها و فشار زیاد برای اجرای پروژه شده که باید در پروژه‌های آتی این موضوعات مدنظر قرار گیرد.

**آبیاری کشاورزی نیازمند تحول

رئیس کمیسیون بین‌المللی آبیاری و زهکشی نیز در این نشست تخصصی گفت: اوج آبیاری به قرن گذشته و قبل از دهه 80میلادی بود و ناگهان سیاست‌های جهانی، آبیاری را کنار گذاشتند و بر این باور بودند که آبیاری باید تحویل کشاورزان شده و باید بر روی آب شرب کار شود.

دکتر سعید نی‌ریزی افزود: پس دانش آبیاری در سطح دهه‌های 60 و 70 باقی ماند و تحول چشمگیری در مبانی و اهمیت آبیاری شکل نگرفت.

وی اظهار داشت: بااینکه بخش کشاورزی 70 درصد آب دنیا را از طریق آبیاری مصرف می‌کند ولی اهمیتی به آن نمی‌دهند درصورتی‌که غذای دنیا از این بخش تأمین می‌شود.

وی گفت: با فشارهای به وجود آمده آبیاری به‌مرور در برنامه دولت به‌خصوص در کشورهای آفریقایی تبدیل می‌شود به‌طوری که آفریقا در برنامه های آبیاری خیلی عقب است و کشورهای زیر صحرا اصول و مبانی اولیه آبیاری را یا نمی دانند یا امکانش را ندارند.

نی ریزی اظهار امیدواری کرد که یک شروع مجددی داشته باشیم تا آبیاری در دنیا نقش اساسی خود را بازی کند ولی ما وظیفه‌داریم آن را متحول کنیم به‌خصوص در کشور ما که زمینه نوین آبیاری دارد و محققین بر روی مبانی آبیاری مطالعه کنند تا به اراضی باید به چه میزان و چه زمانی و با چه وسایلی آبیاری کرد که اکنون تمام آن‌ها زیر سؤال رفته و باید متحول شود.

وی گفت: ICID (کمیسیون بین‌المللی آبیاری و زهکشی) یک تحول است و یک برنامه است که ما ایرانی‌ها باید در آن نقش بازی کنیم و این در حالی است که ICID هیچ چشم‌اندازی نداشت و درصدد چشم‌انداز و تحقیقات بر آن شدیم.

وی افزود: چشم‌اندازی که ICID برای سال 2030 به دنبال آن است که جهانی با امنیت آبی از فقر و گرسنگی از طریق توسعه پایدار روستایی داشته باشیم.

نی ریزی با بیان اینکه 75 درصد مردم فقیر در روستاها هستند، خاطرنشان کرد: این مردم تنها امیدشان به آبیاری است، پس آبیاری و توسعه روستایی باید بهترین راه برای فقرزدایی در دنیا باشد که این چشم‌اندازی است که باید ارتباط بین بخشی پیدا کنیم یعنی فقط منحصر به بخشی از وزارت جهاد کشاورزی نشود بلکه باید با سایر تخصص‌ها و بخش‌ها ارتباط برقرار شود.

وی گفت: به دنبال به دست آوردن سازگاری روش‌هایی هستیم که ازلحاظ اقتصادی به‌صرفه و سازگار با محیط‌زیست باشد که مأموریت ما نیز همین است.

وی با اشاره به اینکه برای اجرای این چشم‌انداز 5 هدف اصلی گذاشتیم، اظهار داشت: این اهداف با رویکرد بهره‌وری بیشتر از آب با استفاده کمتر از آب کشاورزی می‌باشد.

نی ریزی به نقش مؤسسات تحقیقاتی در این میان اشاره کرد و گفت: باید تحولی در تحقیقات انجام و ظرفیت‌سازی در برنامه‌های ICID داشته باشیم که نقشه راهی برای آن تعیین کردیم.

وی گفت: در ICID چالش‌های بین‌المللی و مسائل خاص کشورها را هدف قرار داده و حمایت می‌کنیم و در تلاش هستیم که گره‌های مختلف در نقاط مختلف جهان به وجود بیاوریم تا تحقیقاتی که ضروری است به این گره‌ها منتقل شود تا توسط کشورهای عضو این تحقیقات انجام شود.

این مسئول افزود: ICID یک تشکل مستقل است و نباید از پول‌های دولتی استفاده کند و اصرار بر ایجاد یک واحد کسب و کار مستقل برای آن داشتیم که ایجاد شد و مقررات برای آن ایجاد می‌شود و آبیاری باید با تلاش این تشکل تجدید حیات شود.

** آبیاری باید تجدید حیات کند

مدیرکل دفتر شبکه‌های آبیاری و زهکشی وزارت جهاد کشاورزی نیز در این نشست گفت: آبیاری باید تجدید حیات کند ولی با توجه به شرایط اقلیمی کشور محدودیت بارشی و ساعت آفتابی خوبی که داریم که می‌تواند ما را در مدرن سازی برای استفاده از انرژی خورشیدی کمک کند.

جلال ابوالحسنی افزود: اگر بارندگی و تبخیر را مقایسه کنیم محدودیت از این دو پارامتر اقلیمی ما را به این سوق می‌دهد که از منابع آب موجود استفاده بهینه کنیم.

وی اظهار داشت: بیش از 65 درصد کشور ما نیمه‌خشک و فقط 15 درصد از اراضی مرطوب و نیمه مرطوب و مابقی خشک بوده و بیشتر بارش‌ها در نقاط مرطوب و نیمه مرطوب نیز در خارج از فصل آبیاری انجام می‌شود که ما را به‌سوی مدرن سازی شبکه‌های آبیاری سوق می‌دهد.

وی با اشاره به وجود 130 میلیارد مترمکعب آب تجدید پذیر در کشور، گفت: فقط 17 درصد از این آب‌ها به‌صورت سطحی و مابقی به‌صورت قنوات و چاه‌ها و سفره‌های زیرزمینی هستند و ما مجبور هستیم برای استفاده بهینه از منابع آب مدرن سازی سازه‌ها کنیم.

ابوالحسنی بابیان اینکه آب اصلی‌ترین نهاده برای تولیدات کشاورزی است، افزود: 30 درصد از بارش‌ها هم‌زمان با فصل آبیاری است که باعث می‌شود وابسته به آبیاری برای تولید غذا در داخل کشور شویم.

وی اظهار داشت: از 18.5 میلیون هکتار از اراضی قابل‌کشت در کشور8.7 میلیون هکتار اراضی آبی بوده و این در حالی است که کمتر از این میزان کشت انجام می‌شود.

وی گفت: مدیریت آب در 8.7 میلیون هکتار از اراضی قابل‌کشت انجام می‌شود که 3.2 میلیون هکتار از این اراضی از آب سدها و شبکه‌های آبیاری استفاده می‌کنند و در 1.73 میلیون هکتار فعلاً شبکه فرعی کارشده است.

ابوالحسنی افزود: همچنین 1470 هزار هکتار هم شبکه فرعی داریم که نیاز به تجدید حیات دارند و 5.5 میلیون هکتار اراضی نیز اراضی پایاب قنات و چاه است.

وی اظهار داشت: با توجه به محدودیت‌های موجود رویکردی برای کشور تدوین‌شده که آب به‌عنوان یک راهبرد در برنامه ششم تدوین‌شده و برای یک کشاورزی پایدار مجبور هستیم از منابع آب حفاظت کمی و کیفی کنیم.

وی گفت: برای تأمین غذا در توسعه پایدار ناچار به مدرن سازی هستیم که باید به‌سوی راندمان و بهره‌وری آب حرکت کنیم.

مدیرکل دفتر شبکه‌های آبیاری و زهکشی وزارت جهاد کشاورزی ادامه داد: مشارکت در افزایش بهره‌وری در سه سطح حوزه‌های آبریز، مزرعه و گیاه باید انجام شود و افزایش بهره وری در این 3 سطح فعال باید شوند که از تکنولوژی های نو برای استفاده بهینه از آب استفاده خوهد شد که باید از لحاظ سخت افزاری برای شبکه های نوین و انتقال از طریق لوله باید انجام شود.

وی افزود: برای نیل به این اهداف از تمام ظرفیت ها و پتانسیل های بخش خصوصی استفاده شده و خواهد شد و برای مدیریت پایدار خاک کشاورزی باید مدرن سازی شبکه ها انجام شود که به افزایش بهره وری می انجامد.

ابوالحسنی اضافه کرد: مجبور هستیم نوگرایی و مدرن سازی شبکه های آبیاری را داشته باشیم ولی نوسازی کلید تمام مشکلات ما نیست ولی یکی از پارمترها برای رسیدن به اهداف است و مولفه های نوگرایی دو نوع سخت افزاری و نرم افزاری است.

وی گفت: مطابق آمار وزارت نیرو بیش از 60 درصد شبکه های اصلی آبیاری بیشتر از 30 سال عمر دارد که نیاز به تجدید حیات شبکه های عملیاتی بوده و 11 درصد هم بین 20 تا 30 سال عمر دارند که وظیفه ما را سنگین تر می کند.

وی ادامه داد: 14 درصد شبکه ها نیز کمتر از 10 سال عمر دارند که باید نوگرایی، هوشمند سازی و مدیریت آب در مزرعه برای آن انجام شود.

این مسئول با بیان اینکه استفاده از لوله به عنوان یکی از روش های نوگرایی در شبکه های آبیاری و زهکشی در تمام دنیا به حساب می رود، اضافه کرد: کشور ما متاسفانه متاثر از ریزگردها است و در غرب کشور علیرغم اینکه روش های نوین آبیاری به روش تیپ انجام می شود ولی نشستن ریزگردها بر روی برگ ها عمل فتوسنتز را با مشکل مواجه می کند که برای رفع آن از سیستم کم فشار هم در کنار آن برای شست و شوی برگ ها استفاه می شود که شبکه های جدید هم نیاز به نوسازی دارد.

وی بیان داشت: از 1 میلیون 470 هزار هکتار شبکه فرعی در کشور 270 هزار هکتار به صورت سامانه های نوین آبیاری است که از لحاظ سخت افزاری مدرن سازی انجام شده و 100 هزار هکتار هم شبکه کم فشار که نوعی مدرن سازی است انجام شده است.

ابوالحسنی گفت: برای900 هزار هکتار هم عملیات تجهیز و نوسازی انجام شده است.