ضرورتی به نام کشاورزی حفاظتی

کشاورزان دیم‌کار در جدال با دو مسئله روزمره هستند؛ کسب درآمد از زمین و مقابله با عوارض ناشی از تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین. در این جدال دیرینه روش کشت می‌تواند یکی از راهکارهای رهایی‌بخش باشد تا کلیشه‌های قدیم را در هم شکند و راه‌حلی نوین ارائه دهد.

به گزارش پایگاه خبری اتاق بازرگانی ایران، امنیت غذایی، کاهش مخاطرات ناشی از تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین و افزایش تقاضا برای انرژی در سال‌های آینده شرایط بحرانی فزاینده‌ای در جهان به وجود خواهد آورد و در این شرایط تولید پایدار در بخش کشاورزی بیشتر موردتوجه قرار خواهد گرفت. جمعیت جهان در سال 2050 میلادی به مرز 9.6 میلیارد نفر خواهد رسید و در این شرایط بحرانی باید بتوان برای این جمعیت غذای کافی نیز تولید کرد. روش‌های کشاورزی رایج امروزی مشابه استخراج معدن است، یعنی ما فقط از مزارع بهره‌برداری می‌کنیم. بدون اینکه چندان به فکر حفظ آن باشیم. فراموش نکنیم توجه به بخش کشاورزی و حمایت از آن، که ضامن اصلی امنیت غذایی است، باید بیشتر از بخش صنایع باشد، چون انسان بدون فرآورده‌های صنعتی می‌تواند به زندگی ادامه دهد، اما بدون غذا ادامه زندگی انسان در این جهان غیرممکن است؛ بنابراین باید از بخش کشاورزی بیشتر حمایت کرد و منابع آن را برای تولید غذای بیشتر برای جمعیت در حال رشد حفظ کرد.

کشاورزی حفاظتی همان‌گونه که از اسم آن پیداست راهکاری است برای حفظ منابع تولید محصولات غذایی با هدف حفظ حاصلخیزی خاک و کاهش هزینه تولید و افزایش توانایی خاک در حفظ رطوبت و درنهایت افزایش بهره‌وری از نهاده‌های تولید برای تولید بیشتر و پایدارتر در شرایط ناپایدار و غیرقابل پیش‌بینی فعلی. امروزه کشاورزی حفاظتی در سطح دنیا به‌سرعت در حال توسعه است و از آن حمایت می‌شود چراکه رعایت اصول کشاورزی از عوامل مهم حفظ منابع تولید غذا و حفظ محیط‌زیست است.

سازمان خواروبار جهانی (فائو)، کشاورزی حفاظتی را عامل قدرتمندی برای دسترسی به نیازهای غذایی آینده می‌داند و معتقد است که روش‌های کشاورزی حفاظتی باعث افزایش کارایی منابع پایه، افزایش درآمد مزرعه، پایداری در تولید محصول و بازسازی مجدد خاک، حفظ تنوع زیستی و منابع طبیعی پایه خواهد شد. امروزه در جهان بیش از 150 میلیون هکتار از مزارع در کشورهای مختلف جهان با رعایت اصول کشاورزی حفاظتی کشت می‌شوند، اما مساحت قابل‌توجهی از مزارع ایران تحت عملیات کشاورزی هنوز قرار نگرفته است. درصورتی‌که کشور ایران که در کمربند خشکی دنیا قرار دارد، بیشتر از بسیاری از کشورهای دیگر به کشاورزی حفاظتی برای حفظ آب بیشتر در خاک برای کاهش تنش خشکی در مزارع نیاز دارد و باید زودتر از این‌ها به فکر توسعه کشاورزی حفاظتی می‌افتادیم. البته پیشینیان ما که در این منطقه خشک از جهان زندگی می‌کردند، بهتر از نسل فعلی ما بلد بودند که چگونه با خشکی زندگی کنند و حتی قبل از ورود فناوری‌های جدید کشاورزی از دیگر کشورهای پیشرفته به ایران شیوه کشاورزی آن‌ها بیشتر از الآن از کشاورزی حفاظتی تبعیت می‌کرد. نسل جدید کشاورزان ایرانی آن‌چنان به گاوآهن برگردان‌دار برای شخم زدن مزارع وابسته شده است که کشاورزی بدون استفاده از آن را کارآمد نمی‌دانند.

اما تجربیات جدید نشان داده است که زیرورو کردن خاک با این گاوآهن از عوامل مهم کاهش ماده آلی خاک‌های ایران و کاهش فعالیت موجودات مفید در خاک مانند کرم‌های خاکی و افزایش وابستگی به کودهای شیمیایی برای تولید محصول بیشتر و ناسالم‌تر در این خاک غیرحاصلخیز است. در سیستم کشاورزی حفاظتی می‌توان از فناوری‌های پیشرفته جدید برای مدیریت کارآمدتر مزرعه و تولید پایدارتر محصولات کشاورزی و افزایش حاصلخیزی خاک و کاهش هزینه‌های تولید استفاده کرد. ضمناً حفظ محیط‌زیست و جلوگیری از افزایش گازهای گلخانه‌ای و درنتیجه جلوگیری از گرمایش زمین، از اهداف مهم کشاورزی حفاظتی است؛ چراکه عملیات برگرداندن خاک توسط گاوآهن‌های برگردان‌دار با تهویه بیش از حد نیاز خاک باعث افزایش بیش از حد فعالیت باکتری‌های خاک و سوزاندن کربن و مواد آلی موجود در خاک و رهاسازی گازهای گلخانه‌ای در جو زمین و افزایش گرمایش زمین و عوارض ناشی از آن می‌شود. در کشاورزی حفاظتی نیازی به آماده‌سازی خاک مزرعه قبل از کشت نیست و عملیات کشت بدون شخم زدن و آماده‌سازی خاک مزرعه با استفاده از دستگاه‌های کارنده کشت بدون شخم انجام می‌شود و بقایای محصول سال زراعی قبل که در سطح مزرعه باقی می‌ماند از تبخیر آب از خاک جلوگیری می‌کند و به این ترتیب آب بیشتری در اختیار گیاهان زراعی قرار می‌گیرد و از تنش خشکی کمتر دچار خسارت خواهند شد.

در کتب و مقالات زیادی در مورد مزایا و ضرورت اجرای کشاورزی حفاظتی بسیار بحث شده است و در این مقاله مطالب بالا در مورد اهمیت کشاورزی حفاظتی کفایت می‌کند و مطالبی جهت اجرا و ترویج آن در سطح وسیع در ایران ارائه خواهد شد. بر اساس تجربیات به‌دست‌آمده از پروژه امنیت غذایی ایران - ایکاردا با هدف افزایش بهره‌وری از زراعت دیم در ایران با تأکید بر اصول کشاورزی حفاظتی، ترویج این سیستم کشت در سطح وسیع و اصلاح باور کشاورزان در زمینه کشت بدون شخم امیدبخش است.

کشاورزان دیم‌کار در خط مقدم جبهه مقابله با عوارض ناشی از تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین مشغول به مبارزه هستند و بهتر از هرکسی می‌دانند که مقابله سختی در پیش است و باید برای غلبه بر این دشمن راهبردهای کلیشه‌ای قدیمی را تغییر اساسی داد و طرحی نو درانداخت. به همین دلیل است که پس از بازدید از مزارع الگویی تحت کشت کشاورزی حفاظتی این پروژه به اهمیت و نقش این شیوه کشاورزی بهتر از هر کس دیگر حتی برخی از کارشناسان و صاحب‌نظران پی می‌برند و اصول آن را پذیرش می‌کنند، اما درصد بالایی از آن‌ها به دلیل تنگ‌دستی قادر به تأمین بودجه لازم برای تهیه ابزار موردنیاز نیستند. اینجاست که دولتمردان، نماینده‌های مجلس، سیاست‌گذاران و کارشناسان صاحب‌نظر که نقش فرماندهی در این جنگ تمام‌عیار را بازی می‌کنند باید خودشان نیز از بحران ناشی از این جنگ به‌خوبی آگاه شوند و نقش فرماندهی و پشتیبانی خود را به‌خوبی بازی کنند و پشت سربازان را در خط مقدم خالی نکنند و حمایت از آن‌ها را در اولویت قرار دهند. شرایط در کشاورزی دیم به دلیل وقوع خشک‌سالی‌های متوالی و شدید به حدی بحرانی است که این سربازان چاره‌ای جز عقب‌نشینی به سمت حاشیه شهرها ندارند. سربازانی که خود در تأمین امنیت غذایی و به‌طور غیرمستقیم امنیت ملی کارکشته و حرفه‌ای هستند، برای تأمین غذای خود به کار کردن در شهرها مجبور خواهند شد. در این شرایط فزاینده بحرانی کم‌آبی و رشد جمعیت، ما بیش‌ازپیش به واردات محصولات غذایی وابسته خواهیم شد و در مبادلات سیاسی از این وابستگی سوءاستفاده خواهد شد و هزینه بسیار سنگینی باید پرداخت شود. قبل از وقوع چنین شرایط با هزینه‌های بسیار کمتر می‌توان از این معضلات پیشگیری کرد. کافی است که سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیران درباره توزیع بودجه از مشکل بحران کم‌آبی و تخریب منابع طبیعی و لم‌یزرع شدن مزارع آگاه‌تر شوند و آن را که امنیت غذایی و به تبع آن امنیت ملی را تهدید می‌کند، جدی‌تر بگیرند. درک کنند که تولید محصولات غذایی در شرایط بحران کم‌آبی فعلی چندان اقتصادی نیست و کشاورزان را از ادامه فعالیت در این عرصه ناامید می‌کند. با در نظر گرفتن یارانه‌های هدفمند به کمک این سربازان خط مقدم امنیت غذایی بشتابند و شرایط را برای فعالیت صنایع بخش کشاورزی که در پشت این جبهه از کشاورزان حمایت می‌کنند را ساده‌تر کنند.

باید به جبهه جنگ مصرف بیش از حد غذا و مصرف بیش از حد آب و انرژی توسط مردم ایران نیز توجه کنند. فرهنگ غذایی و رفتاری مردم ایران سازگار با شرایط خشک اقلیمی ایران نیست مردم محصولات غذایی که نیاز آبی بالایی دارند مانند گوشت، برنج و نان و قند را بیش از حد می‌خورند و به همین دلیل نیز سلامتی خود را به خطر انداخته‌اند. شاخص اندازه‌گیری خطر ناشی از آن، تعداد مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های غیرواگیردار مانند بیماری‌های قلبی، سرطان و دیابت است که با مصرف بیش از حد غذاهای پرکالری و چرب مرتبط هستند و تعداد مرگ‌ومیرهای سالانه ناشی از آن‌ها از تعداد سالانه شهدای جنگ تحمیلی به مراتب بیشتر است. با شروع جنگ تحمیلی مردم از بحران و عواقب ناشی از این جنگ آگاه شدند و به همین دلیل برای مقابله با آن بسیج شدند، اما چرا مردم در این جنگ که عواقب آن از جنگ تحمیلی خطرناک‌تر است برای مقابله بسیج نمی‌شوند؟ پاسخ این است که مردم از این جنگ و بحران به‌خوبی آگاه نشده‌اند. اگر مردم ایران از این بحران آگاه شوند، برای مقابله با آن بسیج خواهند شد و با کمتر مصرف کردن مواد غذایی که نیاز آبی بالایی و نهاده‌های بسیار زیادی برای تولیدشان موردنیاز است (گوشت و برنج و نان) از آب‌وخاک ایران حفاظت خواهند کرد و به این ترتیب مردم شهر هم می‌توانند در کشاورزی حفاظتی برای حفظ محیط‌زیست و حفظ سلامت خود نیز همگام با کشاورزان نقش مهمی ایفا کنند. فراموش نکنیم که مردم با هر لقمه رأی خواهند داد که چه محصولی تولید شود و چه محصولی تولید نشود. در این جبهه مهم اصلاح فرهنگ غذایی و سازگار کردن آن با شرایط خشک اقلیمی ایران، زنان و مادران ایرانی در خط مقدم جبهه نقش اصلی را بازی خواهند کرد و همسران‌شان نقش پشتیبان خواهند داشت. سیاست‌گذاران و دولتمردان نیز باید در این عرصه نیز همان نقش راهبردی و پشتیبانی را داشته باشند و بودجه‌ای برای سازگار کردن فرهنگ غذایی مردم ایران با شرایط خشک اقلیمی ایران در نظر بگیرند تا مصرف مواد غذایی که ارزش غذایی بالاتر و نیاز آبی کمتر دارد مانند حبوبات و انواع میوه و سبزی بیشتر شود تا با آب کمتر غذای بیشتری برای جمعیت در حال رشد در این بحران کم‌آبی تولید شود./