درختان حرا دوای دردِ آلودگی های خلیج فارس

سارا زارع :این فعال محیط‌زیست استان بوشهر به ایانا می‌گوید: فعالیت‌های نفتی، صنعتی و عمرانی طی چهار دهه گذشته در کشورهای ساحلی خلیج‌فارس نگرانی‌های زیست‌محیطی را تشدید می‌کند. خلیج نیمه بسته‌شده، حتی قبل از آلودگی های نفتی و صنعتی، همچنان یک مورد خاص به شمار می‌رفت. به دلیل پدیده جزر و مدِ بیش از یک‌بار در روز که ناشی از فوران امواج بزرگ اقیانوس هند است، شاهد فرسایش شدید سواحل خلیج‌فارس و نفوذ آب‌شور به مناطق بزرگ سواحل و مناطق داخلی به علت شکنندگی این سواحل شنی و سطح پایین زمین بوده‌ایم.

او می‌افزاید: علاوه بر این، سواحل خلیج‌فارس با ازدحامی از تأسیسات صنعتی بزرگ، بندرها و... در شهرهای پرجمعیت روبه‌رو هستند. کشورهای منطقه هزینه‌های هنگفت و مبالغ  بالایی صرف ساخت موج‌شکن‌ها و استحصال زمین از دریا و ساخت دیوارهای بزرگ سیمان در سواحل شهرهای کشورهایشان می کنند تا از جنگ دائمی بین آب و بیابان در طول طوفان و ارتفاع مد دریا، جلوگیری کنند.

به گفته این فعال محیط‌زیست، به نظر می‌رسد تراکم جمعیت در مناطق ساحلی کشورهای منطقه در قیاس با داخل و بیابان‌ها افزایش یافته است. این بدان معنی است که هزینه‌های قابل‌توجهی برای بهبود وضعیت‌های زیست‌محیطی مجاور این جوامع و امکان استفاده از فضای بیشتر، باید صرف شود؛ اما چگونه این کار را با شوره‌زارهای مرطوب و بسیار شور انجام شود؟

او می‌گوید: برای حل این مسئله نگاه، کارشناسان محیط‌زیست به‌نوعی از درختان معطوف شد که در آب دریا رشد و زندگی می‌کنند و گسترش ریشه‌های آن به‌عنوان شبکه‌های نزدیک به سطح، دارای چند ویژگی است که آنها را از دیگر گیاهان از مناطق شور متمایز می‌کند این ریشه‌ها شاخک‌های خود را به بالای آب یا گل‌ولای تالاب‌ها می‌فرستند و هوای آزاد را تنفس می‌کنند.

او اضافه می‌کند: در کل جهان آن‌ها  را مانگروف، یعنی قبرستان مردان می‌نامند. به‌طوری‌که ورود با پای پیاده در این جنگل به معنای مرگ حتمی است زیرا پا در درون گل‌ولای و شاخه‌های ممتد و تودرتوی درختان حرا گیر می‌کند و فرد فرو می‌رود، اما مطالعات زیست‌محیطی و آزمایشگاهی می‌گوید این نوع از درختان راه نجات سواحل خلیج‌فارس از مشکلات و خطرات هستند. کمترین مزیت آن‌ها ثابت نگه‌داشتن لبه‌ها و جلوگیری از گسترش و نفوذ آب دریایی به خشکی است که دولت‌ها برای این امر نیازمند سرمایه‌گذاری اندک و صرف کمترین هزینه‌ها هستند.

بوهندی با اشاره به تحقیق دانیل الونگی از مؤسسه علوم دریای استرالیا درباره جنگل‌های حرا می‌گوید: مانگروف‌ها جنگل‌های گرمسیری هستند که ازلحاظ زیست‌محیطی و اقتصادی اهمیت بسیار بالایی دارند. آن‌ها اکوسیستم‌های تولیدی هستند که میزان تولید اولیه آن‌ها برابر با جنگل‌های مرطوب همیشه‌سبز گرمسیری و صخره‌های مرجانی است. اگرچه مانگروف‌ها تنها 0.5 درصد از منطقه ساحلی جهانی را اشغال می‌کنند، اما 10 تا 15 درصد (24 Tg C y-1) به ذخایر کربن رسوب ساحلی و صادرات 10 تا 11 درصد از کربن ذرات خاکی به اقیانوس کمک می‌کنند. این جنگل‌ها همچنین سهم غیرقابل مقایسه و بی‌بدیلی در کاهش کربن و به‌عنوان وسیله‌ای برای حفاظت و بازسازی و راهی برای کمک به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای هستند.

به گفته این فعال محیط‌زیست شیخ‌الاطباء ابن‌سینا چندین قرن پیش در مورد مزایای فراوان این گیاه سخن گفته و حتی نام این گیاه به احترام ابن‌سینا Avicienia نام‌گذاری کرده‌اند. او بابیان این مطلب می‌گوید: براساس بررسی‌های انجام‌شده،‌ مشخص‌شده است مانگروف‌ها شامل انواع مختلفی از قبیل مانگروف‌های ساحلی،‌ مانگروف‌های رودخانه‌ای،‌ مانگروف‌های مرداب‌های شور و مانگروف‌های مرداب‌های شیرین هستند، همچنین این رویشگاه‌ها را جنگل‌های ماندابی، جنگل‌های دریایی و جنگل‌های گرمسیری نیز می‌نامند. حدود پراکنش جغرافیایی مانگروف‌ها تابع شرایط محیطی و شمالی‌ترین دامنه پراکنش آن‌ها معمولاً بین عرضه‌ای 29 تا 30 درجه است. البته در خلیج‌فارس و سواحل دریای سرخ حدود پراکنش به عرضه‌ای 28 درجه شمالی محدود می‌شود که احتمالاً ناشی از نوسانات جزئی درجه حرارت است.

او مساحت جنگل‌های حرا در امارات متحده عربی را 14 هزار هکتار مساحت بیان و عنوان می‌کند: در شارجه و ابوظبی و رأس الخیمه این جنگل‌ها حفاظت‌شده و با کنترل‌های ویژه نگهداری می‌شود. کویت نیز علاوه بر مناطق طبیعی رشد این درخت، با واردکردن بیش از 50 هزار اصله درخت حرا از امارات برای کنترل آلودگی‌های نفتی ناشی از حمله عراق و سوزاندن چاه‌های نفتی این کشور، اقدام به کاشت آن در سواحل آلوده کرد.

او می‌افزاید: در قطر نیز مساحت جنگل‌های حرا به بیش از دو هزار و 800 هکتار می‌رسد و عمده این جنگل‌ها در اطراف تأسیسات گازی رأس لفان که رقیب پارس جنوبی عسلویه است قرار دارد. مانگروف‌ها در بحرین به‌طور انحصاری در ساحل خلیج توبلی Tubli که در ساحل شرقی جزیره اصلی بحرین قرار دارد، رشد می‌کنند.

بوهندی ادامه می‌دهد: بیشترین تراکم جنگل‌های حرا در سواحل شهرهای شرقی عربستان سعودی مانند الدمام، سیهات، القطیف و صفوى تا به رأس تنورة و در غرب نیز جزایر فرسان، جازان، القنفذة، اللیث و جدة قرار دارد که البته با توسعه و عمران شهری از مساحت این جنگل‌ها به‌شدت کاسته شده و در معرض نابودی قرارگرفته‌اند و دولت مجبور به اجرای برنامه‌های حفاظت و تکثیر درختان حرا شده است. مهندس زیست‌شناس احمد الجناحی شاغل در اداره مدیریت زیست دریا در مرکز احیای دریایی در امارت ام‌القوین با انجام پروژه کاشت جنگل حرا در خشکی و با بهره‌گیری از آب دریا نتایج خوبی به دست آورد.

او درباره جزئیات این برنامه می‌گوید: این پروژه برای استفاده از برگ‌های درخت حرا به‌منظور علوفه دام و شترها اجراشده و طبق گزارش الجناحی اقبال شترها به این درخت بسیار خوب بوده و اشاره می‌کند که خوردن این گیاه به افزایش تولید مقادیر شیر در شترها انجامید. در همین حال شترداران سنتی در امارات متحده عربی تأیید می‌کنند که گله‌های آن‌ها قرن‌ها از درختان حرا خورده‌اند و هیچ‌گونه عارضه‌ای ایجاد نکرده است.

این فعال محیط‌زیست درباره وضع جنگل‌های حرا در ایران عنوان می‌کند: حرا در هشت منطقه حفاظت‌شده ایران در سواحل خلیج‌فارس و دریای عمان می‌روید که کناره‌های شمالی و غربی جزیره قشم و جنگل نایبند عسلویه در استان بوشهر از مهم‌ترین آن‌ها هستند. به این گیاه در بندرعباس حرا، در بلوچستان تمر، در بوشهر گُرم و در بعضی از نقاط تول گفته می‌شود و به عربی نیز آن را قرم می‌نامند.

او با اشاره به اینکه جنگل حرا در سواحل جنوبی ایران، مهد انواع گوناگون آبزیان، پرندگان و دوزیستان است، اضافه می‌کند: از پرندگان می‌توان به مرغ ماهی‌خوار یا حواصیل، لک‌لک، مرغ سقا، مرغابی و مرغ دریایی و از آبزیان به خرچنگ، مار دریایی، شیلو، کلینگ (نوعی از صدف) و انواع مختلف قورباغه اشاره کرد.

بوهندی درباره وضع جنگل‌های حرا در ایران می‌گوید: در سال 95 دو پژوهشگر (احمدی و پروین‌نیا) روی جنگل‌های حرای نایبند در عسلویه استان بوشهر تحقیقات علمی مفصلی انجام دادند که اثرات مخرب منطقه ویژه انرژی اقتصادی پارس بر اکوسیستم جنگل حرا را بررسی کردند.

او می‌افزاید: در این پژوهش آمده است: «خلیج نایبند در ساحل شمالی منطقه نایبند با وسعت چهار هزار و 130 هکتار یکی از ارزشمندترین زیستگاه‌های دریایی خلیج‌فارس است که در محدوده منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس و در استان بوشهر قرار دارد. وجود رطوبت و آلودگی هوا، باعث تشدید خوردگی سطوح فلزی و پوشش‌های غیرفلزی در مناطق صنعتی و مجاور شده که در کل سال به‌طور متوسط خوردگی جوی منطقه در کلاس متوسط تا شدید قرار ­می‌گیرد. اکولوژی حساس منطقه و به‌ویژه جنگل‌های حرا در مواجهه با این خوردگی قرار گرفته که در این تحقیق به شناسایی عوامل مخرب تأثیرگذار بر اکوسیستم جنگل‌های حرا در خلیج نایبند پرداخته شده است. برای ارزیابی میزان ماده آلی و دیگر عناصر در عرصه‌های موردمطالعه از اعماق مختلف خاک به ترتیب از اعماق صفر تا 25 سانتی‌متر، بیشتر از 30 سانتی‌متر، آب منطقه و از سرشاخه‌های درختان مانگروف نمونه‌برداری انجام‌شده است. نتایج نشان می‌دهد در قسمت‌های انتهایی خور عسلویه به علت ایجاد تأسیسات گاز و پتروشیمی، راه‌ها، فرودگاه و بر هم خوردن اکوسیستم منطقه جنگل‌های حرا دچار مشکلات عدیده‌ای شده‌اند.»

این فعال محیط‌زیست دراین‌باره ایجاد گارد ساحلی را برای حفاظت از این جنگل‌ها مطرح کرده و می‌گوید: جنگل حرا در عسلویه می‌تواند به‌عنوان بهترین گونه کاهش‌دهنده آلایندگی هوا موردتوجه و عنایت ویژه قرار بگیرد ازاین‌رو برای حفظ و حراست اصولی جنگل‌های حرا در پارک ملی دریایی نایبند باید گارد محیط‌زیستی حرا اختصاصاً با قایق و افراد متخصص و آزمایشگاه‌های خاص منطقه‌ای و با بودجه منطقه ویژه انرژی اقتصادی پارس در عسلویه ایجاد شود.

او می‌افزاید: در سایر نقاط ساحل خلیج‌فارس نیز می‌توان با تکثیر و کاشت درختان حرا از فواید بی‌شمار آن برای پایداری سواحل استفاده کرد. همچنین میوه درخت حرا گاه به‌عنوان علوفه خشک برای خوراک چهارپایان استفاده می‌شود. بافت ساقه، تنه و ریشه این درخت به‌گونه‌ای است که آب‌شور دریا را تصفیه و مواد موردنیاز آن را جذب و بقیه مواد را دفع می‌کند. پوست حرا بر باسیل هانزن که موجب جذام می‌شود، مؤثر است. شیره درون آوندهای آن بر بیماری خشکی، نوعی بیماری پوستی شایع در منطقه هرمزگان، تأثیری قابل‌توجه دارد. در صنعت از تانن موجود در حرا، برای تولید جوهر مازو استفاده می‌شود. چسب تخته و خمیر چوب از دیگر مصارف صنعتی آن است که تنها به‌شرط تکثیر و حفاظت استفاده از آن‌ها میسر است.

پدیدآورنده: سارا زارع