تامین اجتماعی روستائیان؛ برای چه کسانی و چه مکانی؟

در اصل 29 قانون اساسی جمهوری اسلا‌می‌ایران تعریف به نسبت جامعی از تأمین اجتماعی صورت گرفته است: برخورداری از تأمین اجتماعی از نظر بازنشستگی، بیکاری، از کار افتادگی، بی سرپرستی، حوادث و سوانح، نیاز به مراقبت‌های بهداشتی و درمانی به صورت بیمه‌ای و غیربیمه‌ای حقی است همگانی و دولت موظف است طبق قوانین از محل درآمدهای عمومی‌و درآمدهای حاصل از مشارکت مردم، خدمات و حمایت‌های مالی این حق را برای یکایک افراد تأمین کند. با تعریف فوق بیمه تامین اجتماعی حقی همگانی،فراگیر، جامع و تکلیفی است که دولت باید پایه گذاری نماید برای همه اقشار جامعه اعم از شهری و روستایی را شامل می شود. در خصوص روند تاریخی شکل گیری بیمه تامین اجتماعی روستایی به سال 1348 برمی گردد. در سال 1348 برای نخستین بار قانون بیمه‌های اجتماعی روستاییان به تصویب رسید که طبق این قانون وزارت اصلا‌حات ارضی و تعاون روستایی، موظف شد روستاییانی را که صاحب نسق‌های خود می‌شدند، تحت پوشش بیمه قرار دهد. این فعالیت چون تنها به بیمه‌های درمان روستاییان محدود شده بود در نهایت در سال 1354 در سازمان تأمین اجتماعی ادغام شد. میزان حق بیمه از 18 درصد دستمزد به 28 درصد تا پایان سال 1354 و به30 درصد از اول سال 1355 افزایش یافت که 3 درصد از آن برای نخستین بار برعهده دولت بود. روستاییان نیز به موجب قانون سال 1354 سازمان تأمین اجتماعی تحت شمول این سازمان قرار گرفتند. با این حال، در مورد بیمه‌های اجتماعی روستاییان تا قبل از برنامه چهارم توسعه (1384) و قانون ساختار نظام جامع رفاه و تأمین اجتماعی (1383)، هیچ اقدام جدی به عمل نیامد و سازمان بیمه خدمات درمانی نیز تنها بیمه درمانی روستاییان را از سال 1375 تحت پوشش قرار داده بود. در برنامه چهارم توسعه بر اساس ماده 96 قانون دولت را مکلف به استقرار نظام جامع تأمین اجتماعی کرده که در بند «الف» آن به لزوم افزایش پوشش بیمه‌های اجتماعی با توجه خاص به روستاییان و عشایر و شاغلا‌ن شهری که تاکنون تحت پوشش نبوده‌اند،(به نحوی که برنامه بیمه‌های اجتماعی روستاییان و عشایر، با مشارکت دولت و روستاییان و عشایر پس از تهیه و تصویب دولت از سال دوم برنامه چهارم توسعه به اجرا گذاشته شود)، تأکید شده است. با توجه به این ماده قانونی برنامه چهارم، آیین‌نامه تشکیل صندوق بیمه اجتماعی روستاییان و عشایر کشور در بهمن ماه سال 1383 به تصویب هیأت وزیران رسید. این آیین‌نامه، صندوق را موظف کرده است تا در قبال دریافت سهم 5 درصد درآمد بیمه شده روستایی و عشایری و 10 درصد سهم دولت، خدمات بیمه بازنشستگی، از کارافتادگی، بازماندگی، درمان و بیکاری را به مخاطبین خود ارایه دهد. دولت برای حمایت اجتماعی از مخاطبین سهم بیشتری را پرداخت می کند. بر این اساس صندوق بیمه اجتماعی کشاورزان، روستائیان و عشایر تشکیل گردید. در سایت صندوق بیمه اجتماعی کشاورزان، روستائیان و عشایر هدف صندوق را ارائه خدمات تأمین اجتماعی و به ویژه گسترش نظام بیمه که به توسعه انسانی و از بین بردن فقر و بهبود زیر ساخت های اقتصادی و حفاظت از محیط زیست و در نتیجه توسعه اقتصادی و اجتماعی بخش کشاورزی و روستایی می انجامد، می داند. در واقع صندوق معتقد است که توسعه خدمات بیمه های اجتماعی روستائیان شامل ازکار افتادگی، فوت و پیری است و پیامدهای مثبتی به شرح زیر دارد:

1- تأمین امنیت اقتصادی جمعیت فعال بخش کشاورزی

2- برآورد نیازهای درمانی و بهداشتی جمعیت فعال کشاورز از طریق اجرای برنامه های بیمه درمان

3- تدارک نیازمندی های اقتصادی و تأمین نیروی انسانی سالم جهت برنامه های صنعتی کردن کشور و افزایش بهره وری نیروی کار

4- کمک مؤثر در عملی ساختن توزیع عادلانه ثروت

5- بالا بردن سطح زندگی مادی و معنوی جمعیت روستایی و تعدیل اختلافات سطح زندگی روستائیان با مردم شهرنشین

صندوق بیمه اجتماعی کشاورزان، روستائیان و عشایر نهادای است تازه تاسیس که اهداف تامین اجتماعی را برای مخاطبین خود که بخش اصلی آنان روستائیان (یا کشاورز یا غیر کشاورز، زنان و مردان دارای شغل یا بدون شغل) را شامل می شود. اینکه هدف توسعه و تعمیم ضریب پوشش بیمه ای در مناطق روستایی باشد،موفقیت آن برای دستیابی به این مهم به عوامل مختلف بستگی دارد که در نوشتار حاضر و آینده سعی می گردد آسیب شناسی محیط درونی و بیرونی صندوق بیمه اجتماعی کشاورزان، روستائیان و عشایر صورت گیرد تا بتوان با تصویری روشن از مخاطب صندوق استراتژی مناسب برای توسعه بیمه اجتماعی در روستاها تدوین نمود. ابتدا به روستا و روستایی که شکل دهنده تقاضا برای بیمه اجتماعی می باشند توجه می گردد. روستایی به عنوان انتخاب کننده و کنشگر و روستا به عنوان فضایی که انتخاب روستایی را تحت تاثیر قرار می دهد. ابتدا نگاهی به جمعیت روستایی و خصوصیات آن که عامل مهمی در تقاضای بیمه اجتماعی است، می شود.

آمار سرشماری نفوس و مسکن سال 1390 نشان می دهد که از مجموع 75 میلیون و 149 هزار و 669 نفر جمعیت کشور در حدود 71.4 درصد در مناطق شهری و 28.5 درصد در مناطق روستایی و 0.1 درصد جمعیت غیرساکن (عشایر) هستند. (نمودار1)

نمودار1: توزیع جمعیت کشور بر حسب شهری، روستایی و غیرساکن در سرشماری سال 1390

توزیع جمعیت روستایی و شهری کشور نشان دهنده آن است که درصد شهر نشینی طی دوره 1335 تا 1390 روند افزایشی و در مقابل درصد روستانشینی روند کاهشی داشته است به طوری که سهم جمعیت شهرنشینی از رقم 31.4 درصد در سال 1335 به رقم 71.4 درصد و سهم جمعیت روستایی از رقم 68.6 درصد سال 1335 به رقم 28.5 درصد در سال 1390 کاهش یافته است. طی دو سرشماری 1385 تا 1390 سهم جمعیت شهری از 68.4 درصد به 71.4 درصد و سهم جمعیت روستایی از 31.4 درصد به رقم 28.5 درصد رسیده است. در سال 1390 جمعیت شهری کشور از مرز 70 درصد عبور کرد (جدول 1).

جدول 1: توزیع جمعیت کشور بر حسب شهری، روستایی و غیرساکن در سرشماری سال 1390 (درصد)

مأخذ: مرکز آمار ایران، نتایج سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن در سال‌های 90-1335

از سوی دیگر آمار نشان می دهد که طی 50 سال گذشته نرخ رشد جمعیت در مناطق روستایی به استثناء سال‌های 1365-1355 همواره کاهنده بوده‌ است، حتی از دهه 1375به بعد درصد رشد سالانه جمعیت در مناطق روستایی منفی شده است. روند تغییرات رشد جمعیت در مناطق روستائی کشور نشان می‌دهد که طی چند دهه گذشته همواره پتانسیل مناطق روستائی کشور برای حفظ جمعیت رو به کاهش بوده است(جدول 2).به عبارتی فضاهای روستایی (اقتصادی و اجتماعی) برای نگهداشت چمعیت روستایی ارتقا و توسعه نیافته است.

جدول 2: تحولات درصد رشد سالانه جمعیت ایران به‌تفکیک مناطق شهری و روستایی طی سال‌های 90- 1335

مأخذ: مرکز آمار ایران، نتایج سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن در سال‌های 90-1335

با کاهش جمعیت روستایی طی سال های 1385 تا 1390 آمار نشان می دهد که تعداد 1377 روستا نیز خالی از سکنه شده است. به عبارتی دیگر بخشی از کانون های انسانی و تولیدی کشور طی 5 سال خالی از سکنه شده است. یعنی مهاجرت روستایی به شهرها (لازم به ذکر است برخی از مناطق روستایی به شهر تبدیل شده اند). مرکز آمار ایران علل مهاجرت در مناطق روستایی را بر اساس نتایج سرشماری نفوس و مسکن سال 90 در موارد زیر خلاصه کرده است: انتقال شغلی (2.4%)، جستجوی کار بهتر (3.6%) جستجوی کار (6.7%)، تحصیل (8.1%)، دستیابی به مسکن مناسبتر (12.3%)، تبعیت از خانوار (46.8%)، و سایر (5%)، انجام یا پایان خدمت وظیفه (11.9%) و پایان تحصیل (8.1%) ز مهم ترین دلایل مهاجرت هستند که عموما در جستجوی کار و شغل وزندگی بهتر این مهاجرت صورت می پذیرد.

آمار جمعیت، نرخ رشد و تعداد روستاهای خالی از سکنه، برنامه ریزان و سیاستگذاران بیمه اجتماعی روستایی را با مشکل مواجه می سازد که ادامه روند موجود در آینده تقاضای بیمه را کاهش و ورودی به صندوق را کم می نماید. به عبارتی ورود حق بیمه کمتر (خود روستایی و سهم دولت) به صندوق است. یعنی چالش تامین مالی تعهدات صندوق در آینده.

از سوی بر حسب توزیع سنی اطلاعات سرشماری نفوس و مسکن سال 1390 نشان می دهد که در گروه سنی 40 به بالا در حدود 25.6 درصد مردان روستایی و 27.4 درصد زنان روستایی را به خود اختصاص داده است. در حال حاضر بیش از 26 درصد جمعیت روستایی بیش از 40 سال داشته و در صورت ادامه مهاجرت خصوصا جوانان به شهرها طبیعا در آینده به چندان دور بافت جمعیت روستایی به میان سالی و کهنسالی نزدیک می شود. از سوی دیگر عموما مردان جوان برای کار و شغل و تحصیل روانه شهرها شده و چهره روستاهای کشور بیشتر زنانه می گردد. تغییر ساختار سنی و جنسیتی روستاها سه چالش را برای صندوق در پی دارد:1) حضور بیشتر زنان در روستا و در صورت عدم ایجاد شغل و فرصتهای شغلی برای آنان و نداشتن درآمد امکان عضویت آنان به صندوق به دلیل عدم توانایی پرداخت حق بیمه مهیا نمی گردد و بخشی از تقاضای بالقوه حذف می گردند. 2) در صورتی که زنان تحت تکفل پدر خود بوده و ازدواج نکرده باشند بعد از فوت پدر تا هنگام حیات از بیمه بازنشستگی پدر استفاده می کنند که این موضوع با توجه به کاهش تقاضای بیمه به دلیل کاهش جمعیت و کاهش ورودیهای صندوق بار تعهدات مالی صندوق را به شدت افزایش داده و امکان ورشکستگی صندوق را افزایش می دهد. 3) با افزایش سن روستایی احتمال به عضویت درآمدن صندوق با توجه به شرایط صندوق (15 سال پرداخت حق بیمه) کاهش می یابد. به عبارتی کاهش تقاضای بیمه و کاهش ورودیهای صندوق.

جدول 3: توزیع سنی جمعیت زنان و مردان روستایی در سرشماری نفوس و مسکن سال 1390

برنامه ریزی و سیاستگزاری برای تامین اجتماعی روستائیان به شرایط جمعیتی روستا وابستگی دارد و نمی توان بدون توجه به آن استراتژی توسعه پوشش بیمه ای را در مناطق روستایی کشور نگاشت. پایداری و حیات صندوق در طول زمان به فضای روستا و ویزگی های روستایی (جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی) وابسته است. این موضوع تاکید بر این نکته دارد که توسعه روستایی و کشاورزی پایدار پیش شرط موفقیت صندوق بیمه اجتماعی کشاورزان، روستائیان و عشایر است./

A-950114-02